VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 3 2022 Bouwlogistiek naar zero emissie GEOPOLYMEERBETON ? INTERVIEW JA AP VAN ELDIK ? KRIMPREDUCTIE IN DE PR AK TIJK ? STUDIE SCHEURVORMING BV 3-2022 Cover.indd 1BV 3-2022 Cover.indd 1 07-10-22 08:1207-10-22 08:12 M et meer dan twintig zelfstandige werk- maatschappijen combineren we een sterke regionale verankering met de kennis, kracht en middelen van een landelijk opererend bedrijf. Als familiebedrijf staat veilig- heid bij ons op de eerste plaats en richten wij ons Partner uitgelicht Dura Vermeer, opgericht in 1855, is een onafhankelijk familiebedrijf dat zich richt op de Nederlandse markt met activiteiten op het gebied van woningbouw, utiliteitsbouw en infrastructuur. Met ? 1,5 miljard omzet en ruim 2.800 mede- werkers staat Dura Vermeer in de top 10 van bedrijven in de Nederlandse bouwbranche, waarbij we de ambitie hebben om tot de top drie vernieuwers in de bouw te behoren. Dura Vermeer is één van de topvernieuwers in de bouw op de lange termijn door het onderhouden van goede relaties met opdrachtgevers en bouw- partners. Deze houding trekken wij ook door naar eindgebruikers van onze producten, de mensen in de omgeving van onze projecten en de maat- schappij als geheel. Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Coen Smets, 06-10705780 of via e-mail c.smets@aeneas.nl. Ook partner van Betoniek worden? Met het delen van kennis draagt Betoniek al sinds 1970 bij aan een goede kwaliteit van de bouw in Nederland. Dit doen we met hulp van onze partners, die net als wij het belang van kennis inzien. Tegenover deze ondersteuning staan een aantal privileges, zoals een hoge korting op licenties, aandacht in het vakblad en online en gratis gebruik van de vacaturebank. Windpark Spuisluis in IJmuiden 2 VAKBL AD 3 2022 BV 3-2022 Partners + Partners uitgelicht.indd 2BV 3-2022 Partners + Partners uitgelicht.indd 2 10-10-22 11:0910-10-22 11:09 Eindstation Beton Het zal jullie ? trouwe lezers van ons vakblad ? ongetwijfeld zijn opgevallen hoe vaak ons grijze lie- velingsproduct wordt genoemd als het gaat over de voetafdruk die het bouwen heeft op Moeder Aarde. Tegelijkertijd is er geen materiaal dat zo vaak wordt aangehaald als het over kansen voor hergebruik, recycling en zelfs upcycling gaat. Je zou bijna kun- nen zeggen dat alles (ja zelfs iedereen) waar je graag van af wil eigenlijk wel 'in beton kan worden gegooid'. Eindstation Beton dus. Ik maak deze opening om jullie aandacht te vragen voor de dialoog die we nu voeren over alternatieve toeslagmaterialen en bindmiddelen. Wat vandaag een overschot aan afval is, wordt morgen een grondstof en is daardoor overmorgen al weer schaars. Dat lijkt misschien wat hopeloos; het is echter wel een belangrijke stap om anders te gaan denken over materialen. Niet meer denken in verminderen van verbruik of compenseren van schade (het spreek- woordelijke 'pleisters plakken') maar werken met een vooraf gegarandeerde negatieve footprint. In deze a evering van ons vakblad verdiepen we ons ? niet voor het eerst ? in een materiaal dat zeer actu- ele vragen en antwoorden oproept bij deze uitda- ging: geopolymeerbeton. Graag nodig ik jullie uit om meningen en inzichten over deze innovaties te delen en een constructieve dialoog te omarmen. Daartegenover wil ik jullie ook uitnodigen om juist zaken los te laten; ook gewa- pend beton was ooit nieuw. De grote uitdaging lijkt nu om beton niet meer als eindstation te zien. Het wordt gewoon een tussenstop op een rondreisje voor materialen. Ik ben benieuwd naar jullie ideeën. Hans Kooijman Hoofdredacteur Betoniek Vakblad Voor reacties: hanskooijman@betoniek.nlBOUWLOGISTIEK OP WEG NA AR ZERO EMISSIE In 2021 werd er meer dan 250 miljoen ton bouwmaterialen ver voerd in Nederland. De vraag doet zich voor: hoe kan de bouw- logistiek beter worden geregeld? De Topsector Logistiek onderzocht het. 4 GEOPOLYMEERBETON: HOE ZIT HET NU? Een overzicht van de verschillende aspecten rond de realisatie van constructies in geopoly- meerbeton, onder meer gebaseerd op de toepassing in een etsbrug in de N69. 10 INTERVIEW MET JA AP VAN ELDIK 'Betontechnoloog des Vaderlands' werd hij genoemd bij zijn afscheid. In 38 jaar als betontechnoloog, eerst bij Mebin en de laatste twee jaar bij Nebest, zag Van Eldik het vak behoorlijk veranderen. 18 KRIMPREDUCTIE IN DE PR AK TIJK In sommige gevallen levert het optimaliseren van de mengselsamenstelling onvoldoende resultaat op. Het is mogelijk om aanvullend daarop krimpreducerende hulpsto en (SR A) toe te passen. 24 ALTERNATIEF KOELING MET A ANGEPASTE BETONSAMENSTELLING In de poer onder de boog van de spoorbrug Van Starkenborghkanaal is koeling toegepast om scheur vorming te beperken. In een adviesrapport zijn de mogelijke alternatieven verkend. 30 OK TOBER 2022 JA ARGANG 10 EN VERDER Partners 2 Examen Betontechnoloog BV 28 Colofon 35 VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 3 2022 Bouwlogistiek naar zero emissie GEOPOLYMEERBETON ? INTERVIEW JA AP VAN ELDIK ? KRIMPREDUCTIE IN DE PR AK TIJK ? STUDIE SCHEURVORMING BV 3-2022 Cover.indd 1BV 3-2022 Cover.indd 1 07-10-22 08:1207-10-22 08:12 Foto voorpagina: Bouwhubs zorgen voor minder transport-bewegingen voor bouwplaatsen in een bepaalde regio. Foto: VolkerWessels 3 VAKBL AD 3 2022 INHOUD BV 3-2022 Inhoud_Redactioneel.indd 3BV 3-2022 Inhoud_Redactioneel.indd 3 10-10-22 13:0210-10-22 13:02 INZET VAN BOUWHUBS LEIDT TOT A ANZIENLIJKE BESPARING IN RIT TEN EN CO 2-UITSTOOT Nederlandse gemeenten hebben te maken met een grote bouwopgave. Dit zorgt voor veel voertuigbewegingen van en naar bouwprojecten. In 2021 werd er meer dan 250 miljoen ton bouwmaterialen vervoerd in Nederland. Daarmee is de bouw de grootste vervoerende sector in tonnen. Op de snelwegen transporteert één op de vijf vrachtwagens bouwmaterialen, in steden is dat één op de vier. Ook nancieel gezien is de impact groot: de logistieke kosten in de bouwsector bedragen ruim ? 6 miljard per jaar. Uiteraard is ook de CO 2-uitstoot een belangrijk agendapunt: het aandeel van transport in de totale CO 2-uitstoot van de bouwsector bedraagt maar liefst 35%. De vraag doet zich daarom voor: hoe kan de bouwlogistiek beter worden geregeld? De Topsector Logistiek onderzocht het. Bouwlogistiek op weg naar ZERO EMISSIE 1 Bouwhubs zorgen voor minder transportbewegingen voor bouwplaatsen in een bepaalde regio, foto: VolkerWessels 4 VAKBL AD 3 2022 Auteur Walther Ploos van Amstel, lector City Logistiek, Hogeschool van Amsterdam 4. Bouwlogistiek.indd 44. Bouwlogistiek.indd 4 10-10-22 13:0510-10-22 13:05 STEEDS MEER BOUW VERKEER Bewegingen naar en vanaf bouwplaatsen zijn nodig voor het ver voer van vele soorten en typen materialen, materieel en personeel voor een grote diversiteit aan bouwprojecten. Het wordt echter steeds moeizamer en duurder om de bouwplaats te bevoorraden. De Outlook Bouwlogistiek van de Topsector Logistiek [2], die in 2021 verscheen, gaat in op de logistiek naar de bouwplaats en de implicaties die dat voor de ruimte in en rond steden gaat hebben. De bouwsector heeft een substantieel aandeel in de CO 2-uitstoot en bouwgerelateerd verkeer heeft een grote impact op de schaars beschik- bare ruimte in steden ( g. 2). Ook ligt de bouwsector onder een vergrootglas door de stikstofcrisis, die een grote impact heeft op het aantal vergunningen voor nieuwbouw. Het moet allemaal veel duurzamer. Gelukkig kijken aannemers al langere tijd naar het beter orga- niseren van het bouwverkeer. De afspraken uit het Klimaatakkoord vragen om het reduceren van aan stadslogistiek gere- lateerde CO 2-emissies in 30 tot 40 Neder- landse steden met in totaal 1 Mton. De Outlook City Logistics 2017 van de Topsector Logistiek [3] heeft voor zes stedelijk logistieke markt- segmenten laten zien dat het mogelijk is de CO 2-emissies te verminderen met een factor 6 ten opzichte van 1990 (zoals volgens de kli- maatafspraken uit Parijs nodig is) ( g. 3). Dit lukt niet met de geijkte maatregelen. Trans- porteurs moeten samen met hun verladers snel en veel harder aan de slag met schone transporttechnologie, slimmere logistieke concepten om aan de vraag van klanten te vol- doen, het delen van transport- en verkeers- data en stimulerend overheidsbeleid. INZET BOUWHUBS De Outlook Bouwlogistiek bestudeerde aan de hand van scenario's hoe de logistiek rond bouwprojecten er in 2030 uit kan zien en op welke manier de CO 2-uitstoot en andere nega- tieve e ecten van bouwlogistiek kunnen wor- den gereduceerd. De analyse laat zien dat de inzet van een bouwhub tot een aanzienlijke besparing in ritten en CO 2-uitstoot leidt ( g. 4). Wanneer een bouwhub verplicht wordt gesteld voor individuele bouwprojecten in ste- delijke centra, levert dit een besparing op bij zowel binnenstedelijke (traject bouwhub- bouwplaats: 24% minder ritten) als buitenste- 5 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 54. Bouwlogistiek.indd 5 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 delijke ritten (traject leverancier-bouwhub: 14% minder ritten). Een bouwhub zorgt ? als deze goed wordt gepland en geëxploiteerd ? in essentie voor minder transportbewegingen voor alle bouw- plaatsen in een bepaalde regio én minder bewe- gingen naar een speci eke bouwplaats. Het kan gaan om projectspeci eke bouwhubs en tijde- lijke hubs voor een speci ek bouwproject met weinig depositieruimte. Vanaf de tijdelijke hub kunnen de laatste kilometers worden afgelegd met elektrisch ver voer. Ook kan een groothan- del of een logistiek dienstverlener de 'hubrol' op zich nemen. Er zijn ook bouwhubs aan het water. Hierbij vindt de bouwlogistiek plaats over water waarbij gebruik wordt gemaakt van emissieloze sleep- en duwboten. Deze maatregel kan inte- ressant zijn in binnenstedelijk gebied, maar ook regionaal. Voorbeelden Er zijn veel voorbeelden van de inzet van bouwhubs in Nederland. In Amsterdam is de afbouw van de Noord/Zuidlijn door logistieke dienstverlener Saan geregeld via een hub. Aan de zuid- en noordzijde van de lijn zijn de afbouwmaterialen vanuit de hub over het metrospoor ondergronds ver voerd naar de metrostations. Blom Dekschuiten heeft een hub in de Amsterdamse havens die over water het ver voer regelt naar bouwplaatsen in Amsterdam voor werken aan infrastructuur en kademuren. Dura Vermeer heeft voor de bouw van het Noordgebouw in Utrecht ook een hub gebruikt. Het gebouw is gelegen naast het Utrechtse Centraal Station en dicht bij het centrum van de stad. Op deze plek is er vanwege de omlig- gende bouwprojecten veel bouwverkeer en zeer beperkte ruimte. Door het gebied lopen veel verkeersstromen van openbaar ver voer, voetgangers, etsers, nood- en hulpdiensten en toeleveranciers. Daarnaast is gebruikgemaakt van de zoge- noemde BouwHub van VolkerWessels Mate- rieel & Logistiek, een speciaal plannings- systeem en een bouwticketsysteem voor de vooraanmelding van transport. Er is een logis- tiek uitvoerder aangesteld voor de coördinatie van de logistieke stromen van, naar en op de bouwplaats. Werkpakketten zijn op transport- karren (in werkvolgorde gevuld) geplaatst en op de juiste werkvloer afgeleverd, zodat bouwers 's ochtend direct aan de slag konden. Boele & van Eesteren bouwde met het Voor- zetgebouw de nieuwe hoofdentree van het winkelcentrum Hoog Catharijne in Utrecht en een tweelaags complex voor winkels en horeca en heeft hierbij ook de bouwhub van Volker- Wessels Materieel & Logistiek gebruikt. Boele & van Eesteren bespaarde hiermee 40% CO 2. De bouwhub in Utrecht is al vijf jaar open. Ook in Eindhoven en in het Westelijk Havengebied in Amsterdam opent VolkerWessels Materieel & Logistiek er binnenkort een (zie kader 'BouwHub Eindhoven') VERDERE REDUCTIE De reductie in ritten, kilometers en CO 2-uit- stoot kan op verschillende manieren verder VERSCHILLENDE GOEDERENSTROMEN MET VERSCHILLENDE EISEN Er zijn vier bouwlogistieke structuren die tot verschillende vraagstukken leiden: 1. Punt-puntleveringen: een volle lading (full truck load ; FTL) in een vrachtwagen gaat direct naar een speci? eke locatie (of een beperkt aantal locaties). De logistiek is geoptimaliseerd en de locaties staan vast. Het gaat hier bijvoorbeeld om het leveren van bouwmaterialen op een bouwplaats in de stad of het leveren of afvoeren van volumineuze grondstoffen/producten (zoals zand en puin) binnen de stad. 2. Onregelmatige leveringen op verschillende locaties: een volle vrachtwagen doet meerdere locaties in de stad aan, waarbij meerdere deelladingen worden geleverd (less than truckload ; LTL). De logistiek is hierbij niet altijd geoptimaliseerd, omdat er sprake is van tijdvensters en beperkte ruimte op en rond de bouwplaats. Hierdoor worden er in enkele gevallen 'onnodige' kilometers gereden met hal? ege vrachtwagens. 3. Diverse kleine leveringen: kleine tot zeer kleine leveringen die divers van aard en fre- quent zijn. Deze kunnen op afroep op alle mogelijke locaties worden geleverd. Het gaat hierbij vaak niet om logistieke optimalisatie maar om snelheid en service. 4. Diensten waarvoor een bestelwagen wordt gebruikt om werkzaamheden bij particu- lieren of bedrijven uit te voeren (bijv. schilders, loodgieters, monteurs). 2 Visualisatie van de interactie tussen bouwplaats en omgeving (Hogeschool van Amsterdam, 2018) [2] Er moet regelgeving komen die het toepassen van bouwhubs verplicht stelt 6 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 64. Bouwlogistiek.indd 6 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 worden verhoogd door de volgende mogelijk- heden: ? Het inzetten van een multimodale bouwhub met ver voer over water. Dit kan leiden tot een extra besparing in ritten (binnenstede- lijk 1% en buitenstedelijk 4%), en kilometers en CO 2-uitstoot (binnenstedelijk 2% en buitenstedelijk 4%). ? Het toepassen van bouwhubs in combinatie met een gebiedsgerichte aanpak. Hierbij vindt de ketenregie plaats over verschil- lende ? in tijd gelijklopende ? projecten in een gebied. Er moet dan wel afstemming en samenwerking plaatsvinden tussen diverse bouwplaatsen in een bepaald gebied. De verwachte CO 2-reductie is in dat geval 17% binnenstedelijk en 13% buitenstedelijk. ? De inzet van zero-emissie-voertuigen. Dit kan er voor zorgen dat de CO 2-uitstoot op het tra- ject van hub naar de bouwplaats nihil wordt. ? Het inzetten van een bouwhub voor de ver- werking en opwaardering van herbruikbaar bouw- en sloopafval naar circulaire bouw- materialen. Deze besparingen zijn alleen te realiseren als er locaties aan de rand van steden, in de nabij- heid van gebieden waar veel bouwwerkzaam- heden plaatsvinden, voor bouwhubs beschik- baar zijn. Ze moeten ook met de binnenvaart bereikbaar zijn (voor aan- en afvoer), ruimte hebben voor op- en overslag, zowel binnen als buiten, stevige laadvoorzieningen hebben voor elektrische voertuigen, voldoende parkeer- ruimte bieden en veilig zijn. In de bouwhubs, waar ook activiteiten voor ruwbouw en afbouw bij elkaar komen, staat waardetoevoeging cen- traal om e ciënter en sneller bouwen mogelijk te maken; pre-installeren, 3D-printen, kitting, uitpakken en verwerking van circulaire stro- men. Bouwhubs moeten voldoende groot zijn: ze moeten meerdere projecten van meerdere aannemers in een regio kunnen bevoorraden. Dat kan niet vanuit een schuurtje. Een goede bouwhub is tussen 15.000 en 25.000 m 2 groot. De beschikbare ruimte is echter schaars. Gemeenten kunnen in de rol van opdrachtge- ver hierbij al sterk sturen bij de aanbesteding van nieuwe bouwprojecten. Dat kan ook bij vergunningverlening. Hiermee wordt de druk op de schaars beschikbare ruimte verminderd. Voor de inpassing van stadslogistiek is een verbinding met ruimtelijke ordening, omge- vingsvisie en bedrijvenstrategie onontbeerlijk. BOUWHUB EINDHOVEN De komende twintig jaar wordt er volop gebouwd in Eindhoven. Dit zorgt voor meer bouwverkeer, met gevolgen voor de bereikbaarheid, leefbaarheid, verkeersveiligheid en CO 2-uitstoot in de stad. Daarom gaat de gemeente Eindhoven bouwgerelateerd verkeer beperken. VolkerWessels Materieel & Logistiek opent daarom BouwHub Eindhoven. De hub zorgt voor minder ritten naar de bouwplaatsen, vollere vrachtwagens, meer arbeidsproductiviteit en minder CO 2-uitstoot. De bouwhub is white label. Dit betekent dat ook andere bedrijven dan VolkerWessels er gebruik van kunnen maken; aannemers, groothandels, producenten en transporteurs. Bouwen aan duurzaamheid doe je immers samen. Samen met vastgesteld beleid voor slimme en duurzame bouwlogistiek zet de gemeente Eindhoven hiermee een grote stap richting haar duurzaamheidsambities. De bouwhub is een locatie aan de rand van de stad waar bouwmaterialen voor binnenstedelijke bouw- projecten worden verzameld, gebundeld en emissievrij in klein transport de stad in worden vervoerd en op de werkplek worden klaargezet. Vanuit hier wordt het totale logistieke proces van leverancier tot bouwplaats gemonitord en gecoördineerd. Buiten het samenstellen van zogenoemde dagproductiepak- ketten faciliteert de bouwhub parkeren van bouwpersoneel aan de rand van de stad en hergebruik van reststromen. Ook werken ze op de bouwhub met personen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Om als gemeente goed te kunnen sturen op het bouwverkeer in de stad is informatie over het aantal bouwlogistieke ritten van belang. In samenwerking met partners SmartwayZ.NL en Brainport Bereikbaar is met lokale bouwers en BouwHub Eindhoven een living lab gestart om daar meer inzicht in te krijgen. 19902015 2050 CO2 productivity freight (amount transported per kg CO 2) 100 200 300 400 500 600 700 100 2030 Factor 6 More transport, emitting much less CO 2 Factor 3 3 Het goederenver voer moet een factor 6 aan 'CO 2-productiviteit' winnen in 2050 [3] BOUWHUBBOUWPLAATS 4 Transport in het scenario met bouwhubs [2] 7 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 74. Bouwlogistiek.indd 7 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 ANDERE BOUWLOGISTIEKE PROCESSEN Naast het toepassen van bouwhubs heeft de inzet van andere bouw(logistieke) processen impact op de bouwlogistiek, zoals bij prefab- en houtbouw ( g. 5). Hierbij zijn er minder handelingen op de bouwplaats nodig. De verwachting is dat dit leidt tot minder bestel- wagenritten, zowel in personeelsritten als in spoedritten die nodig zijn om falen op de bouwplaats te herstellen. Daarentegen zijn hier ook andere, vaak grotere voertuigen nodig alsook extra inzet van hijskranen. Het is van belang dat de levering van voertuigen met der- gelijk groot materieel goed wordt afgestemd op het bouwproces, waarbij het juiste perso- neel en materiaal op het juiste moment aanwe- zig is. De complexiteit van de keten en diversi- teit aan betrokken ketenpartners vereist een gezamenlijke aanpak en herontwerp van het logistieke proces in een vroeg stadium van het bouwproces. Om meer afstemming en coördinatie (keten- regie) te realiseren binnen de verschillende partijen in de bouwketen, is een zogenoemde control tower een essentiële schakel. De essentie van een control tower is het inzichte- lijk maken van de logistieke keten naar meer- dere projecten toe. Het hart van de control tower is een 'informatiehub' die wordt onder- steund door een set planningsregels voor het nemen van beslissingen en een team planners. Het voordeel van een centrale informatiehub is dat hij informatie ? afkomstig vanuit meerdere partijen en bronnen ? verzamelt en samen-brengt en deze ver volgens distribueert in één consistente vorm. Met dit overzicht kunnen de betrokken planners in een vroeg stadium risico's of kansen signaleren. Bij gebiedsgerichte aanpak met afstemming en/of optimalisatie van bouwstromen over meerdere bouwprojecten in een stadsgebied, is de behoefte aan een geavanceerd IT- instrument om ketenregie over deze bouw- stromen te faciliteren des te noodzakelijker. De huidige beschikbare IT-tools op dit vlak zijn beperkt. De Topsector Logistiek heeft daarom subsidie gegeven voor het ontwerpen van Construction Logistics Control Towers. Een belangrijke ICT-gedreven innovatie is het gebruik van Bouw Informatie Modellen (BIM). Bij bouwlogistiek is het gebruik van BIM om plannings- en besturingstoepassingen te ondersteunen veelbelovend, maar in de huidige praktijk nog te weinig toegepast. Een oorzaak hier van is dat er op bouwprojecten samenwerking plaatsvindt tussen partijen die bij BIM ofwel een niet voldoende volwassen- heidsniveau hebben, ofwel een volwassen- heidsniveau hebben dat te ver uiteenloopt. Gevolg is dat de informatie in de BIM- omgeving ontoereikend is om bouwlogistieke planning en besturing te ondersteunen. Maar optimale planning en sturing door een project- organisatie zijn wel afhankelijk van de bijdra- gen die alle partijen leveren aan de BIM- omgeving, die fungeert als integraal project- informatiesysteem. Hier ligt een uitdaging voor de bouwsector. NIKS DOEN IS GEEN OPTIE De bouwsector is de grootste wegver voerder in Nederland en het transport heeft een belangrijk aandeel in de CO 2-uitstoot in de bouw. De inzet van zero-emissie-voertuigen helpt bij het bereiken van de klimaatdoelen. Maar het is niet voldoende. De sector moet inzetten op veel minder, maar vollere, voertui- gen, bundeling van lading en de inzet van andere modaliteiten zoals de binnenvaart. Bouwhubs bieden hier voor kansen, ook juist voor producenten en toeleveranciers. Opval- lend genoeg zitten die producenten en toe- leveranciers meestal niet aan tafel. Zij zijn in de beste positie om strategisch, voor langere termijn, te zorgen voor de juiste organisatie van de regionale bouwhubs. Om de impact van transport naar de bouwplaats in de greep te krijgen en in te spelen op de leveringseisen, is ontkoppeling nodig in regionale bouwhubs. PREFA B ELEMEN TEN BOUWPLAATS 5 Transport in het scenario waar prefab bouwelementen worden toegepast [2] Naast het toepassen van bouwhubs heeft de inzet van andere bouw(logistieke) processen impact op de bouwlogistiek, zoals bij prefab-bouw 6 In veel binnenstedelijke bouwprojecten is de ruimte op de bouwplaats beperkt, zoals bij Grotius in Den Haag, foto: Bert Rietberg voor bouwcombinatie J.P. van Eesteren/Besix 8 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 84. Bouwlogistiek.indd 8 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 WAT DR AGEN BOUWHUBS BIJ A AN STIKSTOFVRIJ BOUWEN? Provincies publiceerden vorig jaar handreikingen voor stikstofvrij bouwen waarin ook aandacht is voor een slimme bouwlogistiek. Bouwlogistiek veroorzaakt uitstoot van stikstofoxiden door verbran- ding van fossiele brandsto en. In een vergunningaanvraag moet een deel van de bouwlogistiek wor- den meegenomen in de berekening van de stikstofdepositie in de omliggende gebieden. Reductie van logistiek levert daarmee een reductie van stikstofoxiden op. Het meest recente rapport van de Top- sector Logistiek [5] stelt dat bij nieuwbouw het scenario bouwhub in combinatie met een gebieds- gerichte aanpak (samenwerking tussen aannemers) als beste uit de bus komt op zowel NO x-reductie (10%) als CO 2-reductie (14%) ten opzichte van de huidige bouwlogistiek. Ondanks dat vervoer over water zorgt voor CO 2-reductie (11%), zorgt het ook voor een toename in NO x-emissies (+22%), omdat in de binnenvaart nog nauwelijks met schone motoren wordt gevaren. Bij renovatiebouw is zelfs nog meer te halen. Een combinatie van logistieke maatregelen komt als beste uit de bus op zowel NO x-reductie (73%) als CO 2-reductie (92%) ten opzichte van de huidige bouwlogistiek. Bundelen via bouwhubs levert zelfs meer stikstofwinst op dan de stedelijke bevoor- rading met elektrische voertuigen. Het transport van de producenten naar de hubs gaat met slow mobility; rust, reinheid en regel- maat. Op basis van een regionale tactische planning, en op basis van meerdere projecten in een gebied, bundelt de producent (of bundelen producenten samen) hun aan- voer. Dat levert uiteindelijk de grootste milieu- winst op. Literatuur1 Duurzame bouwlogistiek voor binnenstedelijke woning- en utiliteitsbouw. TNO, 2018. 2 Outlook Bouwlogistiek. Topsector Logistiek, 2021. 3 Outlook City Logistics 2017. Topsector Logistiek, 2017. 4 Quickscan aard en omvang bouwlogistiek. Topsector Logistiek, 2020. 5 Uitstoot stikstofoxiden bouwprocessen. Topsector Logistiek, 2022. De inzet van zero-emissie-voertuigen helpt bij het bereiken van de klimaatdoelen, maar het is niet voldoende 9 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 94. Bouwlogistiek.indd 9 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 MILIEUASPECTEN EN TECHNISCHE EIGENSCHAPPEN GEOPOLYMEERBETON Er wordt wereldwijd enorm veel onderzoek gedaan naar geopolymeerbeton. Alle mogelijke combinaties van precursors, activatoren, beproevingen en analyses zijn te vinden op internet. Praktisch bruikbare informatie is wat zeldzamer en informatie uit de praktijk nog meer. Dit artikel geeft een overzicht van de verschillende aspecten rond de realisatie van constructies in geopolymeerbeton, onder meer gebaseerd op de toepassing in een ? etsbrug in de N69. Geopolymeerbeton: HOE ZIT HET NU? GRONDSTOFFEN GEOPOLYMEERBETON Geopolymeerbeton bestaat in de basis uit dezelfde grondstoff en als traditioneel beton, namelijk een bindmiddel, toeslagmateriaal (zand en grind), water en eventuele hulp- en vulstoff en. Voor het bindmiddel wordt echter geen traditioneel cement gebruikt maar alka- lisch te activeren grondstoff en (de zoge- noemde precursor). Voor het activeren van de reactie wordt een activator toegevoegd. Er is een brede keuze aan precursors en activa- 10 VAKBL AD 3 2022 Auteur Martin Verweij, Innovation Manager, Sqape BV ? Han Heijsters, CSR Manager, A. Jansen B.V. 2. Geopolymeerbeton.indd 102. Geopolymeerbeton.indd 10 10-10-22 13:0810-10-22 13:08 1 De fi etsbrug van voorgespannen geopolymeerbeton in de N69, foto: Martin Verweij toren beschikbaar. Een aantal primaire en secundaire mineralen op basis van aluminium- silicaten kan worden geactiveerd met verschil- lende zouten of logen. In de praktijk wordt veelal gewerkt met geschikte en betaalbare grondstoff en van constante kwaliteit. Vandaar dat in Noordwest-Europa vaak hoogovenslak en poederkoolvliegas worden toegepast. Dat de vraag naar en beschikbaarheid van deze en andere grondstoff en dynamisch is, hebben we de afgelopen jaren gemerkt. Zo verdween vliegas door de energietransitie, maar is weer terug door de aardgascrisis. In Frankrijk wordt ook gewerkt met een gebrande, zuivere klei: metakaolien. Wanneer de beschikbaarheid van een grond- stof in de toekomst afneemt, moet worden gekeken naar alternatieven, zoals tras en andere vulkanische materialen. Het voordeel van alkalische activering is dat minder reactieve mineralen ook kunnen worden benut. Bijvoorbeeld zink- en loodslakken en bauxiet residu van aluminiumproductie. Uiter- aard moet hierbij extra zorgvuldig worden gekeken naar milieuhygiënische aspecten en naar de recyclebaarheid (tweede leven). HOOGOVENSL AK Zoals gezegd is hoogovenslak een veel toege- paste precursor in geopolymeerbeton. In Europa wordt al een groot deel van de gepro- duceerde hoogovenslak hoogwaardig als bind- middel-bestanddeel in cement toegepast. 11 VAKBL AD 3 2022 2. Geopolymeerbeton.indd 112. Geopolymeerbeton.indd 11 10-10-22 13:0810-10-22 13:08 Uit cijfers van Euroslag blijkt dat dit in Europa 80% is (fig. 2). Een kleine 4,3 miljoen ton hoog- ovenslak wordt laagwaardig toegepast (als zandfractie in wegfunderingen met eventueel een lichte bindmiddelfunctie) of gedumpt. In de rest van de wereld zal dit naar verhouding meer zijn. Een toenemende vraag is een stimulans voor de hoogwaardige opwerking van slakken; investe- ring in granulatie-installaties en dergelijke. Ook im port van (overtollige) slakken uit andere werelddelen wordt economisch aantrekkelijker. Dat dit transport-energie kost is logisch, maar dat wordt in de LCA-berekening meegenomen. Het ijzererts en de steenkool die voor de produc - tie van Europees staal worden gebruikt, komen o verigens ook van over de oceanen (maar dat transport zit verrekend in de staalproductie). De samenstelling van hoogovenslakken gaat veranderen ten gevolge van innovatieve pro- cessen voor de ruwijzerproductie. Cement- en geopolymeerproducenten onderzoeken de geschiktheid van deze nieuwe slaksoorten. POEDERKOOLVLIEGAS Naast hoogovenslak is poederkoolvliegas een veel toegepaste precursor. Het toepassings- percentage voor poederkoolvliegas in Europa is momenteel hoog (90%), maar in het verleden was dit veel lager. In de Verenigde Staten is dit percentage 60% en in Zuid-Afrika slechts 10%. Hierdoor zijn er wereldwijd enorme reser ves en komt er nog elk jaar materiaal bij. Dat dit niet de beste kwaliteit is moge duidelijk zijn, al was het alleen maar vanwege het gehalte water. Sinds kort worden deze reser ves in verschil- lende landen ontgonnen voor bijvoorbeeld de terugwinning van aardmetalen. Er ontstaan nieuwe technologieën en verdien- modellen. Ook het microniseren (fijn malen) van grove depot-vliegas om de reactiviteit van de vliegas te verhogen, is mogelijk. Ten slotte zien we dat na- of mee-verbranden van vlieg- assen met veel koolstof rendabel wordt, geholpen door de stijgende prijzen voor ener - gie en materialen. In Denemarken wordt deze technologie al op grotere schaal toegepast waarbij vliegas wordt geproduceerd die geschikt is voor beton. NATUURLIJKE PUZZOL ANEN Andere mogelijke precursors voor geopoly - meer-beton vormen natuurlijke puzzolanen. Dit is een verzamelnaam voor een aantal gesteenten: gesinterde vulkaanas ofwel tufsteen, snel afgekoelde lava, verglaasd obsidiaan, (geo- thermisch) verhitte leisteen en diatomeeën- aarde. (Wanneer lava langzaam afkoelt ont - staan inerte gesteenten als basalt.) Natuurlijke puzzolanen worden gevonden in bijna alle vulkanische gebieden, vaak ge-legen aan de rand van tektonische platen (fig. 3). Dit betekent dat deze grondstof meestal goed ver - scheepbaar is en ook economisch interessant is als precursor (en ook voor puzzolaan- en composietcementen). Tras is gemalen tufsteen afkomstig uit de Eifel 2 Cijfers over hoogovenslak (Blast Furnace Slag, BFS) in Europa, bron: Euroslag, vertaling Martin Verweij 3 De wereld van vulkanische materialen, bron: Smithsonian Institute Momenteel wordt een nog breder scala aan mineralen onderzocht op geschiktheid als precursor voor geopolymeerbeton 12 VAKBL AD 3 2022 2. Geopolymeerbeton.indd 122. Geopolymeerbeton.indd 12 10-10-22 13:0810-10-22 13:08 en is dus 'om de hoek' verkrijgbaar. Ook daar zijn kwaliteiten bekend die beter kunnen wor- den geactiveerd in een geopolymeer dan in c ement. Ook vanuit het middellandse zee - g ebied worden vulkanische puzzolanen aan - geboden. De kwaliteit varieert per locatie. S oms is het gehalte amorf silica en daarmee de reactiviteit hoog, maar ook het natrium- equivalent. Dan is het vanwege ASR-risico minder geschikt voor cementbeton maar wel voor geopolymeren (zie verder onder het kopje Levensduur). GEBR ANDE KLEI Er wordt veel gesproken over metakaolien als supplementary cementitious material (SCM) van de toekomst. Metakaolien is een zeer zuivere kleisoort die wordt gebrand ofwel g ecalcineerd en daardoor reactief wordt. Het is bekend dat ook andere kleisoorten reactief kunnen worden gemaakt, zij het in mindere mate. Voor klei geldt dat de jaarlijkse 'produc - tie' door de verwering van gesteenten groter is d an de behoefte aan cement. Welk deel daar van winbaar en geschikt is, is een tweede. Ook hier geldt dat de minder reac - tieve soorten mogelijk beter geschikt zijn voor g eopolymeer-toepassingen dan cement. Natuurlijk moet worden gekeken hoe de klei met duurzame energie kan worden gecalci - neerd. OVERIGE PRECURSORS Momenteel wordt een nog breder scala aan mineralen onderzocht op geschiktheid als pre - cursor voor geopolymeerbeton. Hierbij gaat het om grondstoffen die ook voor cement interessant zijn, zoals gemalen AEC-bodemas, fijne fracties uit thermische processen voor verontreinigde grond (TAG/TGRI), de zeer fijne fractie betongranulaat (fRCA), slibverbran- dings-residu (SVI) en dergelijke. Ook minder reactieve materialen of kwaliteiten zijn moge - lijk geschikt voor geopolymeerbeton. In Vlaanderen, dat naast staalbedrijven een brede metallurgische industrie heeft (Nyrstar, Umicore, Metallo), kan de geopolymeerbeton- technologie een oplossing zijn voor diverse non-ferro-slakken (koper, zink, lood) en zoge - naamde rode modder van de aluminium- productie. Ten slotte zijn veel glasachtige en keramische afvalstromen potentieel geschikt als grondstof voor geopolymeerbeton. ACTIVATOREN Er is een brede verzameling activatoren bekend: natriumhydroxiden (natronloog), kalium-hydroxiden, silicaten, carbonaten, sulfaten. Afhankelijk van de reactiviteit van de precur - sors enerzijds en de technische eisen aan geo- polymeerbeton anderzijds, kan één activator of een combinatie van activatoren worden gekozen. Vanwege onder andere grondstofkosten, uit - bloei en veiligheid is de optimalisatie van het alkali-gehalte een belangrijk aandachtspunt bij de ontwikkeling van geopolymeerbeton- mengsels. De beschikbaarheid van activatoren is goed en de productie van natronloog uit zeezout kan worden opgeschaald. Een van de uitdagingen daarbij is het vrijkomen van het bijproduct chloor. Dat kan nuttig worden gebruikt in tal van chemische processen, waaronder de |productie van desinfectiemiddel voor drink -water en de kunststof pvc. Naar chloor - g ebaseerde producten is wereldwijd ook een toenemende vraag. Er is een zeer breed scala aan geopolymeerbetonmengsels met grote onderlinge verschillen MILIEUPROFIEL Van de 26 handelingsperspectieven in het Betonakkoord wordt geopolymeerbeton gezien als het meest belovende handelings - perspectief op de korte termijn. Andere maat - regelen leiden tot minder CO 2-besparing of kunnen pas op langere termijn worden inge - voerd.[8] Het is duidelijk dat er een zeer breed scala is aan geopolymeerbetonmengsels met grote onderlinge verschillen - meer nog dan bij cementbeton. Die verschillen komen tot uiting in onder andere de technische prestaties, de kostprijs en het milieuprofiel. Omdat pre- cursors meestal een klein aandeel hebben in de milieuprofielen (MKI) van geopolymeerbe - ton ? oorsprong secundair of groeve materiaal met beperkte milieu-footprint ? hebben activa t oren een relatief groot aandeel. Ofwel: hoe lager de dosering activatoren, hoe groter het verschil met cementbeton. In het meest ongunstige geval is de besparing 15%. De LCA- berekening houdt overigens geen rekening met schaarste van grondstoffen. CONSTRUCTIEF Constructief gedraagt geopolymeerbeton zich iets anders dan cementbeton. Sommige eigen- schappen zijn gunstiger, andere minder gun- stig, en bij sommige eigenschappen hangt het van de specifieke samenstelling af [1]. Daarbij kan worden opgemerkt dat een op voorhand minder gunstige eigenschap ook een voordeel kan zijn in een bepaalde constructie. De lagere E-modulus en de hogere kruipcoëfficiënt kun- nen bijvoorbeeld zorgen voor een wat hogere doorbuiging, maar tegelijk spelen ze een belangrijke rol bij het verlagen van interne spanningen ten gevolge van verhinderde ver - vorming. Dat is weer gunstig voor het scheur - gedrag ten gevolge van krimp of ongelijk- matige zetting. In de praktijk kunnen daardoor bijvoorbeeld zaagsnedes in wegen, fietspaden 4 De wereld van klei (geschikte klei-rijke bodems zijn geel, roze en lichtgroen), bron: LC3 13 VAKBL AD 3 2022 2. Geopolymeerbeton.indd 132. Geopolymeerbeton.indd 13 10-10-22 13:0810-10-22 13:08 en vloeren van geopolymeerbeton op een veel grotere onderlinge afstand worden aange- bracht of zelfs worden weggelaten. Onlangs is in samenwerking met TU Delft in een NWO-project onderzocht hoe onder andere kruipgedrag kan worden verbeterd. In het algemeen geldt: als de eigenschappen bekend zijn en het ontwerp niet in detail dicht - getimmerd is, kan goed met geopolymeerbe - ton worden geconstrueerd. In de praktijk v raagt dit meer inzicht van de constructeur. LEVENSDUUR De samenstelling van geopolymeerbeton kan zo worden gekozen dat het materiaal bestand is tegen alle bekende invloeden van weer en wind; chloride-indringing, vorst-dooizout - be standheid, carbonatatie, sulfaat/zeewater. Hierbij draait het meestal om de keuze voor de juiste precursor en de poeder/vloeistof-ver - houding. Daarnaast is de bestandheid tegen agressieve milieus en hoge tempe r aturen (brand) in het algemeen beter dan cement - bet on. Geopolymeerbeton kent echter (nog) geen milieuklassen op basis van cementdose - ring, cementtype en water-cementfactor. Alleen carbonatatie verloopt bij geopolymeer - beton anders dan bij cementbeton en in de praktijk anders dan in het laboratorium: ? In c ementbeton ontstaat door carbonatatie calciet (CaCO 3) een vaste stof die onoplos - baar is en kristalliseert. Hierdoor kan de reactie relatief snel verlopen. ? In g eopolymeerbeton ontstaat door carbo- natatie in de praktijk vooral soda, dat oplos - baar is en zorgt voor een blijvend hoge pH- graad [2]. Hierdoor is er hoogst waarschijnlijk geen risico op corrosie door carbonatatie. Dit wordt door monitoring van veldproeven geverifieerd om zekerheid te geven. ? Bi j versnelde carbonatatietesten in het labo- ratorium treedt een afwijkende reactie op tussen natronloog en koolzuur, en ontstaat vooral natriumbicarbonaat in oplossing [3]. Dit heeft een lagere pH-waarde dan soda. Men is het er over eens dat voor geopoly - meerbeton een geschikte test ontwikkeld zou moeten worden [4]. De porositeit van geopolymeerbeton kan bij natuurlijke carbonatatie enigszins toenemen, vergelijkbaar met slakcement, maar het tegen- gestelde komt ook voor. In de meeste gevallen is de initiële porositeit van geopolymeerbeton lager dan cementbeton ? en dus ook de indrin- ging van vloeistoffen en gassen. Een ander verschil is het risico op schadelijke alkali- silica r eactie (ASR). Omdat toeslagmaterialen in geo-polymeerbeton in een vroeg stadium worden blootgesteld aan hoge concentraties alkaliën en pH treedt direct ASR op. Omdat de druksterkte dan nog relatief laag is en de poro- siteit hoog, kunnen geen spanningen worden opgebouwd. In de loop van de tijd daalt de alkaliconcentra- tie en neemt de reactiviteit af. Onderzoek wijst uit dat alleen met hoge doseringen van zeer gevoelig toeslagmateriaal (chalcedoon) in geopolymeerbeton schadelijke expansie kan optreden [5]. Tot slot kunnen geopolymeren een paar gene - rieke voordelen hebben ten opzichte van cementbeton, zoals een lagere hydratatie - warmte, goede zuur-, zeewater- en chemische bestandheid en betere weerstand tegen brand (behoud van sterkte). Dat in het verleden enkele uitzonderingen zijn opgetreden waarbij de kwaliteit niet helemaal volgens de verwachtingen was, heeft te maken met extreme weersomstandigheden tijdens de uitvoering (hitte en stortregen, vorst en regen). In die situaties was het ook met cementbeton niet goed gegaan. Wel is geopolymeerbeton in de eerste uren van de verharding gevoeliger voor (regen)water. CIRCUL ARITEIT Bij recycling kan geopolymeerbeton net als cementbeton worden verwerkt tot beton- granulaat. Hiermee kan zowel geopolymeer - beton als cementbeton van goede kwaliteit worden geproduceerd (verwerkbaarheid en sterkte), heeft SGS INTRON aangetoond. Een aandachtspunt bij granulaat van geopoly - meerbeton is het hogere natriumgehalte. In het kader van ASR moet echter niet worden geke - ken naar het aanwezige natrium, maar naar beschikbaar natrium. Dit is natrium dat oplos - baar is en via het poriewater ASR-gevoelig toe - slag-materiaal kan bereiken. In geopolymeer - beton is het overgrote deel van het natrium echter gebonden in de matrix en niet oplosbaar. Van het oplosbare deel is het overgrote deel opgesloten in de betongranulaatkorrels. Uit onderzoek is gebleken dat van grof toeslagma- teriaal slechts een fractie van het totale natrium uit kan treden; uit zand met 1,8% Na 2O loogt daar van 3% uit na 1 jaar verharden bij 60°C [6]. Momenteel wordt alleen gekeken naar het totaal natrium in toeslagmateriaal, omdat dat eenvoudig te meten is en omdat het in regulier betongranulaat vooral gaat om ingedrongen ? en dus oplosbaar natrium. Voor de goede orde: Om een bredere introductie van geopolymeerbeton te faciliteren is regelgeving nodig 5 Schematische weergave van een korrel betongranulaat (links) met ingedrongen natrium (zee- of dooizout), een korrel natrium-houdend toeslagmateriaal (midden) en een korrel geopolymeerbetongranulaat (rechts) 14 VAKBL AD 3 2022 2. Geopolymeerbeton.indd 142. Geopolymeerbeton.indd 14 10-10-22 13:0810-10-22 13:08 net als gewoon betongranulaat wordt geopoly- meerbeton-granulaat als ASR-gevoelig geclas - sificeerd, omdat in de praktijk moeilijk te achter - halen is wat voor toeslagmateriaal oor spronkelijk is toegepast in het beton. REGELGEVING De Eurocode zegt dat alternatieve betonsoor - ten mogen worden toegepast wanneer equivalent performance is aangetoond. Wat dat precies in houdt, kan per toepassing verschillen. Daarom is een goede samenwer - king tussen producent en constructeur essenti- eel. Hierbij hoeft niet op materiaalniveau te worden gekeken, maar op constructieniveau. Dit is veel werk, vooral voor nieuwe mengsels, maar bij volgende projecten wordt het steeds eenvoudiger. Om een bredere introductie van geopolymeer - beton (maar ook andere alternatieven) te faci- literen, is regelgeving nodig. Er lopen verschil- lende initiatieven, zoals een Stufib/Stutech- studiecel 'Innovatief beton', een NEN-werk -groep 'Construeren met alternatieve beton- soorten' en overleg tussen producenten. Ook de werkgroep 'Beton op Prestatie' onder het Betonakkoord geeft flankerende steun. In Bel- gië is ook een werkgroep vanuit NBN (Belgisch normalisatie-instituut) opgestart. VEILIGHEID EN VERWERKING Geopolymeerbeton is meer alkalisch dan traditioneel beton. Sqape organiseert toolbox meetings met alle verwerkers op de beton- centrale en op het werk om een veilige verwer - king te faciliteren. Uiteraard worden de beton- mixer- en betonpompchauffeurs hierin mee- genomen. Er wordt onder andere gewezen op het juiste gebruik van de persoonlijke bescher - mingsmiddelen. Voor de fietsbrug moesten de geopolymeer- betonmengsels ook aan de eisen voldoen wat betreft de verpompbaarheid, de verwerkbaar - heid op het werk (consistentie, samenhang), de benodigde verdichtingsenergie, de afwer - kingsmogelijkheden (vlinderen) en de na- behandeling. In het vooronderzoek zijn ook deze eisen geïnventariseerd en is het mengsel hierop geoptimaliseerd. Met een simulatie, waarbij de betonmixer met het te leveren mengsel de werkelijke transporttijd rondreed, werd gecontroleerd of de open tijd werd gehaald. Ver volgens is een proefstort op de stortlocatie uitgevoerd om ook de verdere ver - werking te controleren. Door deze grondige voorbereiding is de stort zelf zonder proble - men uitgevoerd en waren alle resultaten posi- tief. De brug is niet alleen een verbinding voor duurzaam fietsverkeer, hij dient ook als onder - zoeksobject om een paar duurzaamheidspara- meters te monitoren. Zo hebben alle partijen bijgedragen aan meer inzicht in deze geopoly - meertechnologie die de basis vormt voor grotere of complexere projecten. EEN PR AK TIJK VOORBEELD: FIETSBRUG N69 De provincie Noord-Brabant wilde in de N69 van Valkenswaard naar Veldhoven een aantal duur - zame innovaties toepassen. Koploper Boskalis 6 De plaatsing van de voorgespannen fietsbrug, foto: Martin Verweij 15 VAKBL AD 3 2022 2. Geopolymeerbeton.indd 152. Geopolymeerbeton.indd 15 10-10-22 13:0810-10-22 13:08 en ontwerper Nobleo besloten om de haalbaar- heid te onderzoeken van een voorgespannen fiet sbrug in geopolymeerbeton. De vraag was om de equivalent performance aan te tonen. Bij - zonderheid daarbij is dat de MKI minimaal moest z ijn, maar de ontwerplevensduur wel 100 jaar. De reden voor deze lange levensduur was de eis dat de brug demontabel moest zijn, om aan het eind van de toepassing op de locatie in zijn geheel hergebruikt te kunnen worden. Betonproducent A. Jansen Beton had uitgere - kend dat met thermisch gereinigd asfaltgranu- laat de laagste MKI mogelijk was. Dat bete - kende wel dat met een niet-optimale korrelgradering en korrelvorm een goed ver - werkbaar mengsel moest worden ontwikkeld. Van dit mengsel moesten meer dan 40 parame - ters worden bepaald; van de verwerkbaarheid, via hydratatiewarmte tot krimp, kruip, afschuif -sterkte en scheurgedrag. Ook de effectiviteit van een hydrofobeermiddel, een anti-graffiti- coating en de hechtsterkte van een chemisch anker zijn bepaald. Omdat de fietsbrug in een Natura 2000 gebied ligt, was de uitloging meer dan gewoonlijk van belang. Witteveen & Bos heeft het gehele onderzoek beoordeeld namens de provincie, die de rol van opdrachtgever en bevoegde instantie had. Als onafhankelijk partij heeft Sustcon zowel de onderzoeksresultaten als de gegevens van de storten getoetst en geverifieerd . Een extra uitdaging vormde het strakke tijd- schema tussen de start en de termijn voor de g oedkeuring door Bouw- en Woningtoezicht (circa negen maanden). In deze tijd moest een mengsel worden ontwikkeld met nieuwe toe - slagmaterialen en volledig worden getest, w aarbij sommige testen een aantal maanden moesten lopen. Omdat al veel bekend was over de Sqape-geopolymeertechnologie en omdat er bij alle betrokken partijen (inclusief TU Delft en Concrefy) veel deskundigheid aanwezig was, is dit met een positief resultaat afgesloten. MKI-FIETSBRUGMENGSELS Naast het toepassen van geopolymeer als bindmiddel werden voor de brug 100% secun- daire toeslagmaterialen ingezet. Voor dit pro- ject is gekozen voor teerhoudend asfaltgranu- laat (TAG). De recycling van asfalt tot granulaat voor beton vindt bij Jansen Recycling in Son plaats. Hier voor is in 2018 een thermi- sche reinigingsinstallatie (TRI) gebouwd. De betonmengsels zijn gebaseerd op een mengsel van een eerder project, waar van een LCA was uitgevoerd en een MKI-waarde bekend was conform de Europese norm EN 15804. Deze MKI-waarden zijn bepaald voor de fases A1 t/m A3, cradle to gate. De LCA- berekeningen zijn door het erkende bureau Constructief gedraagt geopolymeerbeton zich iets anders dan cementbeton 7 Afwerken van de brug van geopolymeerbeton, foto: Martin Verweij 16 VAKBL AD 3 2022 2. Geopolymeerbeton.indd 162. Geopolymeerbeton.indd 16 10-10-22 13:0810-10-22 13:08 PRODUCT IN ONTWIKKELING ? NASCHRIFT REDACTIE Geopolymeerbeton is een product in ontwikkeling, waarover nog lang niet alles bekend is. Duidelijk is in ieder geval dat het een ander materiaal is dan cementbeton, met andere eigenschappen. Er is niet één geopolymeerbeton; er is een breed scala aan geopolymeerbetonmengsels met grote onderlinge verschillen. Die presteren lang niet allemaal even goed, zo blijkt ook wel uit een aantal schades met fietspaden die in het land zijn opgetreden. Als je met het materiaal aan de slag gaat, moet je goed op de hoogte zijn van de (on)mogelijkheden. Ook moet je daarbij kritisch zijn op wat de daadwerkelijke milieuwinst is. Zo levert geopolymeerbeton op basis van reguliere slak en vliegas wel een lage MKI op maar welbeschouwd geen werkelijke milieuwinst. Omdat slak en vliegas momenteel al in cement worden toegepast, gaat het alleen om een verschuiving. Geopolymeerbeton zal in de ogen van de redactie op klinker gebaseerd beton niet grootschalig vervangen, maar er zijn voor bepaalde toepassingen zeker kansen. Daarbij gaat het vooral om toepas- singen waarbij de eigenschappen het beste tot hun recht komen. De redactie van Betoniek volgt de ontwikkeling omtrent geopolymeerbeton met belangstelling. Zoals uit dit artikel en het eerder verschenen artikel in Betoniek 'Geopolymeerbeton: een hype of de toe - komst?' blijkt, wordt er verschillend gedacht over de kansen en mogelijkheden van het materiaal. Daarom nodigen we ? zoals hoofdredacteur Hans Kooijman in zijn voorwoord ook al aangeeft ? lezers uit om meningen en inzichten over het materiaal te delen. Daarmee willen we een bijdrage leveren aan de verdere ontwikkeling van duurzaam en kwalitatief hoogwaardig beton. De redactie van Betoniek 8 MKI-scores per levensduurfase A1 ? A3 van verschillende betonmengsels RaMaC = alkali activated Ready Mix Concrete met Sqape-bindmiddel Ecochain geverifieerd. De mengsels zijn C30/37 met primair toeslagmateriaal en CEM I of CEM III/B en met secundair toeslagmateriaal (TRI) met CEM III/B of Sqape-geopolymeer (beton merknaam R AMAC) (fig. 8) [7]. Het verschil in milieuprestatie tussen CEM I en CEM III/B is algemeen bekend. De MKI- verlaging met 4,32 ?/m 3 bij toepassing van secundair toeslagmateriaal wordt voor een groot deel veroorzaakt door het wegvallen van transport van toeslagmaterialen (die uit de TRI naast de centrale vrijkomen). De MKI-verla- ging met Sqape-geopolymeer als bindmiddel is nog eens 3,57 ?/m 3. De MKI-waarden voor de aangepaste mengsels voor fietsbrug bedroegen 6,42 ?/m 3 voor een C28/35 voor de landhoofden en 9,10 ?/m 3 voor een C33/43 voor het nagespannen brugdek en de stootplaten (geverifieerd door Ecochain). Vergelijken we beide waardes met die van refe - rentie betonmengsel met CEM III/B en primaire t oeslagmaterialen uit de Nationale Milieudata - base, dan liggen de ontwikkelde mengsels respectievelijk 51 en 52% lager. NU EN DE TOEKOMST Geopolymeerbeton is met alle plussen en minnen een veelbelovende optie voor duur - zaam beton. Hoe de ontwikkelingen de komende 10 tot 15 jaar verlopen is niet een- voudig te zeggen. Wel is duidelijk dat we aan het begin staan van een ontwikkeling, waarbij een groot aantal nieuwe ? al dan niet secun- daire ? precursors toegepast gaat worden. En waarbij de productie van activatoren op een duurzame manier zal worden opgeschaald. Maar niemand verwacht dat geopolymeren alle cement gaan ver vangen, daar voor is de behoefte aan beton en cement gewoonweg te groot. De ontwikkeling van geopolymeerbeton in de toekomst zal voor een groot deel afhangen van de verduurzaming van de cementproductie. Voor beide ontwikkelingen, zowel in geopoly- meren als in duurzaam cement, zijn grote investeringen nodig voor verder onderzoek, het bouwen van productiecapaciteit, het opzetten van regelgeving en meer. Een consis - tent beleid voor de inkoop van duurzaam beton door private en publieke opdrachtgevers zal hier voor de motor zijn en bepalen hoe snel deze ontwikkelingen kunnen gaan. Literatuur 1. Kennispaper: geopolymeerbeton, voorgespannen kanaalplaten, preadvies SBRCURnet, 2017 2. A ccelerated carbonation testing of alkali-activated binders significantly underestimates ser vice life: The role of pore solution chemistr y, Bernal et al., 2012. 3. C arbonation resistance of alkali-activated slag under natural and accelerated conditions, Nedeljkovic et al. 2017. 4. Alk alinity and its consequences for the performance of steel-reinforced geopolymer materials, Koenig et al., 2020. 5. R esistance to alkali-aggregate reaction (A AR) of alkali-activated cement based binders, Cyr et al., 2015. 6. Effec t of alkali release by aggregates on alkali silica reaction, Drolet et al., 2017. 7. L CA Achtergrondrapport RaMaC C28/35 en RaMaC C33/43 Verificatie Ecochain 2021. 8. R oad Map CO 2 versie 1.2, 2021, www.betonakkoord.nl 17 VAKBL AD 3 2022 2. Geopolymeerbeton.indd 172. Geopolymeerbeton.indd 17 10-10-22 13:0810-10-22 13:08 JA AR BETONTECHNOLOGIE 38 INTERVIEW MET JA AP VAN ELDIK 1 Jaap van Eldik. Foto Mariska Korver 18 VAKBL AD 3 2022 Auteur Jacques Linssen, Aeneas Media / Redactie Betoniek 1. Interview Jaap van Eldik.indd 181. Interview Jaap van Eldik.indd 18 10-10-22 13:0910-10-22 13:09 'Betontechnoloog des Vaderlands' werd hij genoemd bij zijn afscheid op het Beton Event in juni van dit jaar. Het is tekenend voor wat Jaap van Eldik heeft betekend voor de sector. In de 38 jaar dat hij actief was als betontechnoloog, eerst bij Mebin en de laatste twee jaar bij Nebest, heeft hij het vak behoorlijk zien veranderen. Het afscheid, op een moment dat veranderingen misschien wel noodzakelijker zijn dan ooit, geeft hem een dubbel gevoel. JA AR BETONTECHNOLOGIE HOE WORD JE BETONTECHNOLOOG? "Er is niet één vast pad. Voor mij begon het met een sollicitatie bij Mebin. Ik kende het bedrijf vanuit de organisaties waar ik had gewerkt. Ik weet nog dat er iemand van Mebin langskwam om een toelichting te geven over de toepassing van schuimbeton. Arie van Kooten was dat. Hij had zo'n bevlogen verhaal! Later nam hij een collega mee en die was even enthousiast. Dat enthousiasme is blijven hangen. Een paar weken later zag ik per toeval een vacature in Het Vrije Volk (een regionaal Rotterdams dagblad, later opgegaan in het Algemeen Dagblad, red.) en zo is het balletje gaan rollen. Als ik die er varing een paar weken eerder niet had gehad, was die vaca- ture waarschijnlijk aan mijn aandacht ontsnapt." MA AR TOEN WAS JE NOG NIET DIRECT BETONTECHNOLOOG? "Ik ben direct diverse opleidingen gaan volgen bij de Betonvereniging. Uiteraard als eerste de opleiding tot betontechnoloog. Eerder al, tijdens mijn studie MTS, was ik in aanraking gekomen met beton. Een van mijn docenten, Van Mechelen, was echt betongek. We hadden een heus laboratorium met mengers, een drukpers en zelfs opslag voor toeslagmateria- len. Toen al vond ik het leuk om met het materi- aal te klooien. Het meeste heb ik geleerd van Ab Wentholt, toenmalig hoofd van het centraal laboratorium van Mebin Rotterdam. Overigens is Ab in mijn optiek wat ondergewaardeerd geweest. Hij was echt een man met visie die al vroeg nut en noodzaak zag van een professioneel kwali- teitszorgsysteem." HOE ZIET HET WERK VAN EEN BETON- TECHNOLOOG BIJ EEN BETONLEVERANCIER ERUIT? "Dat is divers. In mijn geval bestond het uit veel klantcontact, vooral voor de grotere, complexere werken. Ook intern deed ik veel: zorgen dat de kwaliteitszorg draaiende bleef bij de centrales, de bezetting in het lab op orde was en in gesprek gaan met laboranten. Een goed resultaat was altijd een teamprestatie, vooral bij bijzondere storten. De betrokkenheid van kraanmachinist, mengmeester, betonlaborant, betonmixerchauff eur. Vaak bij nacht en ontij. Uiteindelijk is het de taak van een betontech- noloog om de wensen van de klant in te vullen tegen zo laag mogelijke grondstofkosten. Dat laatste was wel eens lastig. Voor mij waren kwaliteit en klanttevredenheid de belangrijk- ste verantwoordelijkheden. Ik paste daarom het mengsel wel eens aan als ik vond dat dat nodig was. Dat strookte niet altijd met het beleid: 'De klant krijgt niet waar voor hij niet betaalt.' Daar heb ik me wel zo veel mogelijk aan gehouden maar er is een ondergrens wat kwaliteit betreft. Zodra je daar doorheen dreigt te zakken, hoe groot de druk ook is, moet je aan de bel trekken. Er is hierin wel het nodige veranderd. Steeds vaker moesten de betonmengsels onder invloed van hevige concurrentie scherper op de kostprijs worden ontworpen. Soms nam ik wat meer vrijheid in de overtuiging dat je met een dubbeltje extra investeren in een mengsel Steeds vaker moesten de betonmengsels onder invloed van hevige concurrentie scherper op kostprijs worden ontworpen CV JA AP VAN ELDIK 65 jaar WERK 1978 ? 1978 Bouwkundig tekenaar bij Architectenbureau Snijders 1979 ? 1980 Werkvoorbereider / Bouwkundig uitvoerder bij Aannemingsbedrijf ESHA 1981 ? 1983 Werkvoorbereider bij MAB Bouwbedrijf 1983 ? 1983 Bouwkundig opzichter bij Architectenbureau Schutter 1984 ? 1984 Werkvoorbereider bij Aannemingsbedrijf van Hoorn 1984 ? 2020 Mebin ? Assistent hoofd centraal laboratorium ? Hoofd centraal laboratorium ? Districtsbetontechnoloog ? Senior betontechnologisch adviseur ? Senior betontechnoloog 2020 ? 2022 Senior specialist betontechnologie bij Nebest 2022 ? heden Zelfstandig adviseur / Senior specialist betontechnologie NEVENACTIVITEITEN 1998 ? heden Docent Betontechnologie Betonvereniging 2008 ? 2020 Redactie Betoniek Standaard 19 VAKBL AD 3 2022 1. Interview Jaap van Eldik.indd 191. Interview Jaap van Eldik.indd 19 10-10-22 13:0910-10-22 13:09 later soms vele kwartjes kunt uitsparen. Dat werd niet door iedereen goed begrepen. Ook zie je een spanning tussen de snelheid van pro- duceren en de continuïteit in kwaliteit van de betonspecie. Dat is een gezonde spanning, maar we hebben wel eens een streep in het zand moeten trekken. Ik heb dit spel nooit als ver velend er varen. Mijn werk is in de loop der jaren natuurlijk wel veranderd door verschillende functies en re- organisaties binnen Mebin. Zo is de regio- indeling diverse malen gewijzigd: van vijf, naar vier, naar twee, naar drie en weer naar vier regio's. Met name de tijd dat we twee regio's hadden was zwaar. Ik moest al het werk bene- den de lijn Nijmegen ? Rotterdam bedienen, met de nodige reistijd tot gevolg. En er kwa- men in die tijd veel centrales bij door overna- mes. Later, toen ik weer Noord- en Zuid-Hol- land onder mijn hoede had, werd me dat te veel. Toen heb ik het een tijdje rustiger aan moeten doen." WAT SPREEKT JE A AN IN HET VAK? "De complexe eenvoud. De basis is nog steeds 1:2:3, maar daarachter gaat zo veel schuil. Beton is zo veelzijdig, je kunt er werkelijk alles mee maken. Ik ben betrokken geweest bij de meest indrukwekkende projecten. Zo stond ik daar ineens in de basculekelder onder de grote pyloon van de Erasmusbrug, een ruimte zo groot als een kathedraal. Schitterend!" ALS BETONTECHNOLOOG KRIJG JE VA AK TE MAKEN MET KLACHTEN. HOE ERVA AR JE DAT? "Aannemers zijn snel ontevreden over het beton, meestal uit onwetendheid. Soms over de meest onbenullige dingen. Vaak was de oorzaak duidelijk en lag die niet bij het product. Een aannemer die klaagde over de kwaliteit van het bovenste deel van een wand bijvoor - beeld. Eén blik op de ver vuilde bekisting maakte dan al voldoende duidelijk. Natuurlijk lag het ook wel eens wel aan het beton. Waar mensen werken, worden fouten gemaakt ? ook bij betoncentrales. Voor de automatisering die we nu kennen, werden betonsamenstellingen veelal mondeling doorgegeven. Door spraak - verwarring werden dan wel eens de verkeerde hoeveelheden afgewogen. Heel soms gaf dat serieuze problemen. In overleg en in volledige transparantie met de opdrachtgever moet je in zo'n geval onderzoeken hoe je dat oplost. Als bijvoorbeeld de druksterkte in het gedrang komt, gaat het erom welke sterkte er minimaal nodig is om de integriteit van de constructie te waarborgen. Dat was wel eens spannend en de zorgen achter volgden je wel eens tot op je vakantieadres. Een ander veelvoorkomend voorbeeld gaat over problemen met de verwerkbaarheid of de verpompbaarheid van beton. De zand/ grind-verhouding in een betonmengsel is afhankelijk van de gradering van het beton - zand 0/4 mm. Het komt wel eens voor dat de z eefkromme van het betonzand waarop de mengselberekening is gebaseerd niet over - eenkomt met de gradering van het betonzand in de d agbunker waaruit werd geproduceerd. Dit kan leiden tot discontinuïteit in korrelop - bouw en dus tot problemen met verwerkbaar - heid en/of verpompbaarheid. In dat geval biedt een sne lle herberekening de oplossing. Met een aanpassing van 1% of 2% in de zand/ grind-verhouding zijn de problemen meestal verholpen. Zo blijkt: een marginaal verschil kan heel veel uitmaken." WAT WAREN VOOR JOU BELANGRIJKE WA ARDEN IN JE WERK? " Wat voor mij altijd heel belangrijk was, is per levering goed vastleggen wat er in het beton zit en wat de gemeten eigenschappen zijn. Op die informatie kun je altijd teruggrijpen op het moment dat er vragen zijn. Je vind er vaak de oorzaak van eventuele problemen. Ik heb het eerder gezegd: beton is niet behekst. Als er iets niet goed is, komt dat ergens door. We staan echt wel eens met de handen in het haar. Je kunt soms niet direct de vinger op de zere plek leggen, maar uiteindelijk lukt het (bijna) altijd om een oorzaak te vinden waarom iets anders loopt dan je had bedacht. Ik vind het verder belangrijk om integer te zijn en transparant naar de klant. Als je open bent, haal je vaak de angel eruit. Het kan goed bete - kenen dat je er zo uiteindelijk als leverancier beter uitkomt en de relatie met de klant 2 Handmatige rapportage uit 1984 over waterbehoefte van blanco beton in consistentiegebied 3 en op basis van Hoogoven A cement (nu CEM III/B 42,5 N LH SR) en D max 31,5 mm (incl. absorptiewater) 3 H andmatige rapportage uit 1984 over specietemperatuur. Deze is in de loop der jaren toegenomen Beton is niet behekst 20 VAKBL AD 3 2022 1. Interview Jaap van Eldik.indd 201. Interview Jaap van Eldik.indd 20 10-10-22 13:0910-10-22 13:09 bestendigt. De cultuur is veranderd, zakelijker geworden. Door druk van bovenaf kunnen we soms minder open zijn. Wel heb ik er altijd plezier in gehouden om aannemers dingen uit te leggen. Niet alleen vertellen wat de oorzaak is en hoe het is op te lossen, maar hen meenemen in de achter- grond. Om op die manier problemen in de toe - komst te helpen voorkomen. Vele Betoniekjes zijn daarbij van pas gekomen. Die gaf ik dan mee om alles nog eens na te lezen." DIE KENNISDELING IS VECHTEN TEGEN DE BIERK A AI. HET KENNISNIVEAU HOLT HARD ACHTERUIT HOOR JE VA AK ZEGGEN. "Die er varing deel ik. Op de bouwplaats weten ze soms nauwelijks nog hoe beton zich gedraagt, waarom je bijvoorbeeld zou moeten nabehandelen. Dit probleem begint in het onderwijs. Vroeger waren er nog labs op school. En lange tijd heb ik studenten van de MTS en HTS mogen ontvangen bij ons op de centrale om ze bezig te laten zijn met het mate -riaal en er zo gevoel mee te krijgen. Die stu- denten werden daar altijd erg enthousiast van. Dan liet ik ze een mengselberekening maken en ver volgens dat mengsel zelf maken. Prach- tig vonden ze het als het resultaat overeen- kwam. Dit soort bezoeken gebeurt volgens mij minder tegenwoordig. In Rotterdam hebben we dit in ieder geval lang niet meer gedaan. Daar zou het Betonhuis misschien iets meer bovenop mogen zitten. Ook Betoniek kan hier - bij een rol spelen, vooral in de aansluiting tus - sen theorie en praktijk. Ik denk dat het op de bouwplaats nog te weinig wordt gelezen." WELKE WERKEN OF ONTWIKKELINGEN UIT JOUW MEBIN-TIJD ZIJN JE HET MEEST BIJGEBLEVEN? "Ik bewaar goede herinneringen aan het Ocea- nium, een van de eerste toepassingen van zelf - verdichtend beton op grote schaal in Neder - land. Die technologie vond zijn oorsprong in Japan. We hadden er enige er varing mee opge - daan met een proef bij een regiokantoor van REDACTIE BETONIEK Jaap van Eldik zat van 2008 tot begin 2020 in de redactie van Betoniek Standaard en is geestelijk vader van een aantal bekende afleveringen, onder meer over ultra-hogesterktebeton, lichtbeton en betongranulaat. Van Eldik over zijn tijd bij de redactie: "Ik heb het redactiewerk met heel veel plezier gedaan. Het is een fijne club mensen met heel veel kennis. Daar heb ik altijd veel van opgestoken. Alleen al dat laatste was het meer dan waard!" Op de bouwplaats weten ze soms nauwelijks nog hoe beton zich gedraagt 4 Mebin Heavycrete 4500 kgm 3 21 VAKBL AD 3 2022 1. Interview Jaap van Eldik.indd 211. Interview Jaap van Eldik.indd 21 10-10-22 13:0910-10-22 13:09 Rijkswaterstaat in Numansdorp. Dit was het serieuze werk: een gekromde constructie met voorspanning in twee richtingen, daar moest haast wel zelfverdichtend beton in. Ik heb best getwijfeld of we daar wel al klaar voor waren, maar ik had er op enig moment voldoende ver- trouwen in. Het werk is uiteindelijk zonder grote problemen verlopen. Daar ben ik trots op. Ook op mijn bijdrage aan de ontwikkeling van hogesterktebeton. SPOB (Stichting Pro- ductontwikkeling Betonmortel, red.) speelde bij dit soort ontwikkelingen een belangrijke rol. De bedrijven werkten samen om producten te ontwikkelen. Iedereen bracht zijn kennis in. Vanaf een bepaald moment kon dat niet meer. Het werd bemoeilijkt vanwege mededinging, maar ook uit concurrentieoverwegingen. SPOB is daarna opgehouden te bestaan. Ik heb dat altijd spijtig gevonden. De meer kleinschalige ontwikkelingen waren net zo goed mooi. Bijvoorbeeld de ontwikke - ling van een bet