VOOR TECHNOLOGIE EN UITVOERING VAN BETONVAKBLAD 3 2025 Duurzaam perspectief Van tafelbekisting tot toekomstvisie BRUG IN BEELD: DVORECKÝ MOST ? SLIM HIJSEN TAFELBEKISTING ? ROADMAP CO 2 -REDUCTIE ? NIEUWE PRODUCTNORM PREFAB BETONPRODUCTEN BV 3-2025_Cover.indd 1BV 3-2025_Cover.indd 1 04-09-2025 13:0104-09-2025 13:01 Partner uitgelicht Arcadis is dé wereldwijde partner die vooraan staat bij de meest impactvolle pr ojecten van onze tijd. Arcadis Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Martine Geeratz, 073 205 10 25 of m.geeratz@aeneas.nl. Ook partner van Betoniek worden? Met het delen van kennis draagt Betoniek al sinds 1970 bij aan een goede kwaliteit van de bouw in Nederland. Dit doen we met hulp van onze partners, die net als wij het belang van kennis inzien. Tegenover deze ondersteuning staan een aantal privileges, zoals een hoge korting op licenties, aandacht in het vakblad en online en gratis gebruik van de vacaturebank. W e helpen onze klanten duurzame keuzes te maken via de combinatie van digitale innovatie, expertise en toekomstgerichte vaardigheden in onder meer milieu, energie, water, gebouwen, transport en infrastructuur. Wij zetten die extra stap om onze klanten op maat gemaakte oplossingen te bieden voor ontwerp, engi- neering en advies. Door data-gedreven inzichten in te zetten geven we de natuurlijke en gebouwde omgeving samen vorm. Met meer dan 35.000 mensen bundelen we wereldwijde expertise en pakken we samen uitdagingen aan als klimaat, betaalbare ener- gie en leefbare steden. We verbeteren de levenskwaliteit door onze aanwezigheid in meer dan 30 landen. In 2024 behaalden we een bruto-omzet van ?5,0 miljard.  Meer lezen? Scan de QR-code. Foto: Arcadis / Getty Images 2 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Partnerpagina-uitgelicht.indd 2BV 3-2025_Partnerpagina-uitgelicht.indd 2 04-09-2025 12:1704-09-2025 12:17 C-level Zoals elk jaar werd ik na deze zomervakantie weer gekgebeld door recruiters, headhunters ? ja ze bestaan nog - en senior executive search consul- tants die bezig zijn de neusjes van de zalm op de arbeidsmarkt te werven voor bedrijven waarvan het management niet teruggekomen is van vakantie, of waarvan de sneakpreview van de eindejaarscijfers voor het zittend management geen uitzicht biedt op een kerstpakket. Of ik toch vooral "geïnteresseerd was in een functie op C?level bij een baanbrekende speler in de bouw", vroeg de licht bekakt Engels klinkende vrouwenstem achter het onbekende nummer dat op mijn telefoon verscheen. "Maar natuurlijk mevrouw" zei ik, om daar direct quasi-internatio- naal aan toe te voegen "zoals zoveel Nederlanders ben ik born-and-raised below sea level, dus een stapje omhoog kan nooit kwaad". Zoals verwacht duurde het gesprek over de CEO vacature daarna niet al te lang en gingen we beide onzes weegs. Zij ging verder achter haar Chiefs aan ? de Indians zijn in de bouw helaas wat onder ­ belicht geraakt ? en ik begon aan dit voorwoord: op C-level dit keer! Want als we het over verduurzamen in de (beton) bouw hebben?dan gaat het zeker ook over vijf C's. Het overzichtsartikel van het webinar van de ECSN (de Europese vereniging van betonverenigingen) geeft daar in deze uitgave een duidelijke uitleg over. Ik wens jullie mede namens de redactiecollega's veel leesplezier en? om op C-level te blijven? CU op 20 november op het Beton Event in Den Bosch! Hans Kooijman Hoofdredacteur Betoniek Vakblad Voor reacties: hanskooijman@betoniek.nl SLIM HIJSEN TAFELBEKISTING Dankzij een dubbele tafelhaak werden drie panelen tegelijk verplaatst. Het systeem halveerde de hijsbewegingen en versnelde de bouw.  4 E CSN WEBINAR 2025 Europese bijdragen over verduurzaming, digitalisering en innovaties als 3D-printen, met onderzoek naar carbonatatie en data ­ gedreven technologie.  10 R OADMAP CO?-REDUCTIE VOOR CEMENT EN BETON IN NEDERLAND De route naar CO?-neutraliteit in 2050 met maatregelen als CO?-afvang, lagere klinker- gehaltes, mengseloptimalisatie en Europese randvoorwaarden.  12 E XAMEN BETONTECHNOLOOG 2025 Het examen toont de breedte van het vak: cementsoorten, mengselontwerp, conformi- teit, nabehandeling en duurzaamheid. Zestien van de dertig kandidaten slaagden.  20 BR UG IN BEELD: DE DVORECKÝ MOST, PRAAG Het kubistische ontwerp van deze betonnen brug daagt betonbouwers uit om af te stappen van conventionele oplossingen.  22 NIEU WE EUROPESE PRODUCTNORM PREFAB BETONCONSTRUCTIES Binnen CEN/TC 229 wordt gewerkt aan hEN 18190, met aandacht voor duurzaamheid en milieu-impact. Het artikel belicht de techni- sche en juridische context.  28 SEP TEMBER 2025 JAARGANG 13 EN VERDER Partner uitgelicht 2 Colofon 31 VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETONVAKBL AD 3 2025 Duurzaam perspectief Van tafelbekisting tot toekomstvisie BRUG IN BEELD: DVORECKÝ MOST ? SLIM HIJSEN TAFELBEKISTING ? ROADMAP CO 2 -REDUCTIE ? NIEUWE PRODUCTNORM PREFAB BETONPRODUCTEN BV 3-2025_Cover.indd 1BV 3-2025_Cover.indd 1 04-09-2025 13:0104-09-2025 13:01 Foto voorpagina: Dvorecký Most, Praag Foto Jan Tol 3 VAKBLAD 3 2025 INHOUD BV 3-2025_Inhoud-voorwoord.indd 3BV 3-2025_Inhoud-voorwoord.indd 3 05-09-2025 12:5305-09-2025 12:53 TAFELBEKISTING HOTEL DE PRESIDENT VERPLAATST MET GEKOPPELDE TAFELHAAK In Hoofddorp wordt de laatste hand gelegd aan een nieuw hotel, De President. Voor de ruwbouw, met grotendeels vlakke vloeren en kolommen, is gebruikgemaakt van een tafelbekisting. Dankzij het combineren van twee hijshaken, kon 50% op de hijsbewegingen worden bespaard. Slim hijsen tafelbekisting H et hotel bevindt zich op bedrijventerrein De president aan de rand van Hoofd- dorp. De contouren van het gebouw, in de vorm van een L, volgt de bochten van het omliggende openbare gebied (fig. 2). Het gebouw heeft zes bouwlagen met een totaaloppervlakte van circa 13.000 m 2 . Naast de ruim 300 hotelkamers omvat het hotel onder meer een lobby, ontbijtzaal, bar, keukens, ver- gaderruimten, fitnessruimte en amusements- ruimte. In het centrale deel van de plattegrond, in de hoek van de L, bevindt zich de centrale entree met een lift. Aan het uiteinde van beide vleugels is een trappenhuis voorzien. Op de eer- ste twee lagen laag bevinden zich diverse vides. DRAAGCONSTRUCTIE Het gebouw is opgedeeld in drie bouwdelen (fig. 3). De draagconstructie bestaat groten- deels uit in het werk gestorte vlakke beton- vloeren, prefab kolommen en prefab wanden voor de kernen. De toepassing van volledige in het werk gestorte vloeren is tegenwoordig best uitzonderlijk voor dit type gebouwen. De keuze had te maken met de grote hoeveelheid installaties in de vloer en het feit dat er geen balken of versterkte stroken nodig zijn, wat goed paste bij de ontwerpuitgangspunten. Als bekistingsysteem voor de vloeren is geko- zen voor een tafelbekisting. Ten opzichte van 4 VAKBLAD 3 2025 Auteurs Jan de Jongh, Hünnebeck - Jacques Linssen, Betoniek / Aeneas Media PROJECTGEGEVENS Project: Hotel De President Opdrachtgever: HotPres Vastgoed B.V. Aannemer: Vink+Veenman Ruwbouw: Stecon Bekistingsleverancier: Hünnebeck Architect: Trae Architect Constructeur: Broersma Ingenieurs Oplevering: zomer 2025 1 Tafelbekisting wordt gehesen in dubbele hijshaak (foto: Hünnebeck) BV 3-2025_De President.indd 4BV 3-2025_De President.indd 4 05-09-2025 12:4305-09-2025 12:43 een paneelbekisting zijn voor dit systeem min- der handelingen nodig en kan de bouwtijd wor- den verkort. Bovendien leende de plattegrond zich hier goed voor, dankzij de kolomstructuur en de stramienmaten die goed aansluiten op de afmetingen van de bekisting. TAFELBEKISTING Een tafelbekisting is een systeembekisting voor vloeren die bestaat uit een relatief groot paneel dat wordt ondersteund door staanders en al dan niet is voorzien van een omloopstei- ger. De tafels worden veelal met een kraan op de gewenste positie geplaatst. Voor de ruwbouw van De President is het systeem Topmax van Hünnebeck toegepast. Elementen zijn beschikbaar in een lengte van 5,4 m lang en een breedte van 1,80 of 2,40 m. De bekisting is opgebouwd uit een paneel bestaande uit een stalen frame met daarop een kunststof bekistingsplaat, met stalen randen rondom (fig. 4). Aan de onderzijde van het frame zijn vier kop- pen bevestigd waarin evenzoveel schroef- stempels worden bevestigd. Deze kop is aan het frame geborgd met twee wiggen (foto 5). Het systeem is berekend op een maximale vloerdikte van 500 mm. INZET TAFELBEKISTING DE PRESIDENT De opbouw van De President leende zich zoals gezegd goed voor inzet van een tafelbekisting (foto 6). In langsrichting bedraagt de stramien ­ maat 7,20 m, in breedterichting zijn er twee overspanningen van circa 5,70 m en 7,80 m. Al met al een flinke, dubbele overspanning en d at bij een vloerdikte van (slechts) 270 mm, 2 Impressie hotel De President (beeld: Trae Architect) 3 L-vormige plattegrond en drie bouwdelen (bron: Hünnebeck) 5 Kop tafelbekisting waarin schroefstempels worden aangebracht (foto: Hünnebeck) 5 VAKBLAD 3 2025 4  Isomet (bron: Hünnebeck) BV 3-2025_De President.indd 5BV 3-2025_De President.indd 5 05-09-2025 12:4305-09-2025 12:43 ruimschoots onder de maximale dikte voor het bekistingsysteem (500 mm). Tussen de kolommen, in lengterichting van het gebouw, zijn er drie aan elkaar gekoppelde panelen (tafels) toegepast, van 2,40 ? 1,80 ? 2,40 m breed (fig. 7). Zo ontstond een samen- gesteld bekistingselement van 6,6 x 5,40 m 2 . Van deze elementen zijn er in dwarsrichting van het gebouw drie achter elkaar geplaatst. De koppeling van de tafels in beide richtingen is gerealiseerd met bouten in daarvoor bedoelde gaten het stalen frame. Aan beide uiteinden in dwarsrichting is een schoor bevestigd, ten behoeve van de stabili- teit (fig. 7). Afwijkende posities Ter plaatse van de kolommen bleef in dwars- richting een strook van 600 mm over. Deze werd uitgevuld met betonplex op baddinghout. Dit baddinghout is aan de tafelbekisting opge- legd in stalen profielen, die zijn gekoppeld aan het frame van de bekisting (fig. 8). Op de afwijkende delen, onder meer ter plaatse van de kernen, is een afwijkend paneelbekis- tingsysteem toegepast (Topec). Dit systeem kent kleinere panelen die bestaan uit een alumi- nium frame met daarop ook weer een kunststof plaat. De elementen zijn aanzienlijk lichter en daardoor met de hand te verwerken. Vides Zoals eerder aangegeven bevonden zich op de onderste twee lagen enkele vides. De stan- daard onderstempeling was hier niet toepas- baar. De belastingen zouden in combinatie met de kniklengte te groot worden. In plaats daar- van is een aluminium systeem toegepast, dat grotere belastingen over groter lengtes aan- kan (type Gass) (fig. 9 en foto 10). DETAILLERING BEKISTING Ten behoeve van de bescherming van de kunststof contactbekisting steekt de stalen rand rondom 1 mm uit. Het niveauverschil kan met stucwerk worden weggewerkt. Spijkers in de contactbekisting, nodig voor bijvoorbeeld het aanbrengen van sparingen, kunnen na het verwijderen kleine beschadiging achterlaten, 7 Bo 6 VAKBLAD 3 2025 6 T hotel De President (foto: Hünnebeck) BV 3-2025_De President.indd 6BV 3-2025_De President.indd 6 05-09-2025 12:4305-09-2025 12:43 in de vorm van kleine uitstulpinkjes. Ook pop- nagels waarmee de contactbekisting is beves- tigd, kunnen zichtbaar zijn. De aftekeningen die door deze spijkers en popnagels ontstaan kunnen bij het stucen worden weggewerkt. Vanwege de grote overspanning, zeker in rela- tie met de vloerdikte, moest de vloer in langs- richting iets worden opgezet. Daartoe zijn de buitenste twee panelen iets schuin en het mid- delste paneel iets verhoogd (ca. 8 mm) aange- bracht, waardoor een lichte knik ontstaat in de vloer. BE- EN ONTKISTEN Het ontkisten van een tafelbekisting gebeurt (in dit geval bij een sterkte van 25 N/mm2) door onder de bekisting een rijwagen (kar op wielen) te plaatsen, die het gewicht van de bekisting overneemt van de stempels. Hierna kunnen de stempels, in willekeurige volgorde, worden ingedraaid. Zo wordt voorkomen dat de belasting op een van de stempels te groot wordt. Door toepassing van kunststof kan de hoeveel- heid bekistingsolie worden beperkt. Toch kan de bekisting een enkele keer aan het beton blij- ven 'kleven', waardoor die moet worden gehol- pen los te komen. Bij het uitrijden van de bekisting kunnen de stempels, dankzij de scharnierende kop, wor- den weggeklapt. Als alternatief kunnen de stempels ook worden losgekoppeld. Doorgaans worden de vloeren over een of meer lagen herstempeld. Het verwijderen van deze herstempeling moet volgens opgave van de constructeur gebeuren, van binnen naar buiten. Zou eerst de buitenste stempel worden losgedraaid, dan wordt de belasting op de mid- delste stempel zo groot dat die nauwelijks nog te verwijderen is. Bij De President hoefden de vloeren, conform opgave van de constructeur, slechts over één laag te worden herstempeld, met de helft van de stempels (fig. 11). VERPLAATSEN BEKISTING Voor het hijsen van tafelbekistingen wordt doorgaans een tafelhaak toegepast. Dit is een stalen frame ('vork'), met twee liggers aan de onderzijde en een aan de bovenzijde (fig. 12). Met een kraan is de bekisting in het frame op een gecontroleerde manier te verplaatsen. Één tafelhaak kan twee gekoppelde panelen tillen. Als alternatief op die standaardoplos- sing zijn bij De President, waar drie panelen 10  Doorstempeling ter plaatse van vide (foto: Hünnebeck) 8 S betonplex (bron: Hünnebeck) 9 Ondersteuning ter plaatse van vides (bron: Hünnebeck) 11 Door Er zijn twee tafelhaken gecombineerd, waardoor een element van de drie panelen in één hijsbeweging kon worden verplaatst 7 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_De President.indd 7BV 3-2025_De President.indd 7 05-09-2025 12:4305-09-2025 12:43 12 Pr een geheel vormden, twee tafelhaken gecom- bineerd (foto 1 en 14). Aan de onderzijde zijn de stalen liggers aan elkaar gebout en aan de bovenzijde werden de liggers op afstand gehouden met steigerbuizen, en vastgezet met centerpennen door deze buizen heen. Zo ont- stond een groot frame van circa 3 m hoog en 5,5 m lang, met een gewicht van circa 2 ton. Met deze constructie konden de drie gekop- pelde panelen, met een totale breedte van 6,6 m, in zijn geheel worden verplaatst. Dankzij deze oplossing kon bijna 50% op de hijsbewe- ging worden bespaard. In totaal zijn bij het project één dubbele hijshaak en, voor de afwijkende posities/tafels, één enkele hijshaak gebruikt. De vloer werd in drie delen gestort (bouwdeel A1, A2 en B, zie fig. 3). Daarbij stond een ver- dieping telkens in zijn geheel in de bekisting (in totaal is 1800 m 2 bekisting gebruikt). De tafels hoefden hierdoor alleen verticaal, van verdie- ping naar verdieping, worden verplaatst. De buitenste twee tafels werden in principe via de betreffende zijde ge- en verplaatst. De mid- delste van de drie tafels werd met de rijwagen naar een van de zijden gereden. Deels werden 13 R (foto: Hünnebeck) 8 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_De President.indd 8BV 3-2025_De President.indd 8 05-09-2025 12:4305-09-2025 12:43 Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met VSB, Ver- eniging van Steiger-, Hoog- werk- en Betonbekistingbedrij- ven, partner van Betoniek. Hünnebeck is lid van VSB. de tafels die zich aan de straatzijde van het gebouw bevonden, via de binnenzijde ge- en verplaatst om overlast aan de straatzijde te beperken. Het hijsgewicht, met de dubbele tafelhaak en de tafelbekisting, bedroeg circa 4 ton. Hiervoor was een extra zware kraan nodig. Te meer omdat deze kraan aan de binnenzijde van het gebouw stond opgesteld en de afstand tot de buitensten behoorlijk kon oplopen. PREFAB BETON Rondom de verdiepingsvloeren bevinden zich prefab betonnen gevelbanden van een kleine 400 mm diep. Deze zijn voorafgaand aan het storten van de vloer geplaatst en fungeerden tevens als randbekisting voor de vloer. Extra aandacht ging uit naar de oplegging van deze 7,2 m lange elementen (ca. 7 ton zwaar) op de tafelbekisting. Om te grote puntlasten op het stalen frame te voorkomen, moest het gewicht met oplegblokjes over een bredere zone wor- den verdeeld dan aanvankelijk was voorzien. Bij de koppeling met de achterliggende vloer (via koudebrugonderbrekingen) moest reke- ning worden gehouden met de knik in die vloer. Zo moesten de elementen aan de onder- zijde deels worden uitgevuld. De randbeveiliging is aan deze prefab panelen bevestigd via klembalusters. Bevestiging op de in het werk gestorte vloer was niet moge- lijk, onder meer vanwege de vliesgevel. TOT SLOT De uitvoering van de ruwbouw is, ondank de strakke planning, soepel verlopen. De ruw- bouw is vlak voor de bouwvak van 2024, een week voor de geplande datum, afgerond. In totaal is de ruwbouw in 24 weken uitgevoerd. Het tafelbekistingssysteem heeft hiermee bewezen ook voor dergelijke utiliteitsbouw- projecten een oplossing te kunnen zijn. Het hotel wordt in de loop van 2025 geopend.  14 Dubbele hijshaak (foto: Hünnebeck) 15 Afbouw hotel De president (foto: Hünnebeck) 9 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_De President.indd 9BV 3-2025_De President.indd 9 05-09-2025 12:4305-09-2025 12:43 BETON EVENT 2025 DONDERDAG 20 NOVEMBER 'En route' naar duurzaam en circulair beton CONGRESCENTRUM 1931 DEN BOSCH POWERED BY BETONVERENIGING START 09.00 UUR | CONGRESPROGRAMMA VANAF 10.00 UURSTART 09.00 UUR | CONGRESPROGRAMMA VANAF 10.00 UUR NETWERKLUNCH 12.00 UUR | NETWERKBORREL 16.30 UURNETWERKLUNCH 12.00 UUR | NETWERKBORREL 16.30 UUR START 09.00 UUR | CONGRESPROGRAMMA VANAF 10.00 UUR NETWERKLUNCH 12.00 UUR | NETWERKBORREL 16.30 UUR KOOP NU JOUW TICKET OP WWW.BETONEVENT.NL Advertentie beursvloer 2025 225x297mm.indd 1Advertentie beursvloer 2025 225x297mm.indd 1 05-09-2025 12:3805-09-2025 12:38 adv_BetonEvent.indd 2adv_BetonEvent.indd 2 05-09-2025 13:3305-09-2025 13:33 ACTUELE EN TOEKOMSTIGE TRENDS IN DE BETONSECTOR Op 18 maart 2025 organiseerde de ECSN (European Concrete Societies Network) haar vierde internationale webinar. Titel van dit webinar was 'Current and future trends in the concrete sector'. Vanuit de inmiddels achttien aangesloten nationale betonverenigingen leverden er elf een inhoudelijke bijdrage. Daarnaast vertelden twee sprekers over studies die worden verricht binnen RILEM, het internationale netwerk van wetenschappers in de materiaaltechnologie. Het webinar gaf weer een mooie indruk van alle internationale ontwikkelingen en blijk van de kracht die uitgaat van samenwerkingen over de grenzen heen. ECSN webinar 2025 E en eerste opmerkelijke conclusie bij het zien van het programma is dat de weg naar een CO 2 -neutrale toekomst Europa- breed is ingezet. De bijdragen vanuit Oosten- rijk, Finland en Letland waren alle gebaseerd op de 5C-aanpak van het Europese Betonplat- form: minder klinker in cement, minder cement in beton, minder beton in de constructie, min- der constructie in het bouwwerk en (meer) erkenning van het feit dat beton in de gebruiks- fase via carbonatatie ook CO 2 opneemt. Vanuit Finland kwam een voorbeeld van het actief toepassen van carbonatatie in prefab-beton- producten. Daarnaast was er ook een toelich- ting op de recente ingebruikname van de CO 2 - afvangfaciliteit (carbon capture facility) bij de cementfabriek van Heidelberg in het Noorse Brevik. ONTWERPOPTIMALISATIE Nog voordat beton wordt gestort liggen de uit- gangspunten van een bouwwerk al min of meer vast binnen het ontwerp. Tiago Vieira uit Por- tugal is betrokken bij brugprojecten in Noor- wegen, waar wordt geprobeerd enige unifor- miteit te krijgen in de modellering. Door de verschillende onderdelen van een brugcon- structie, zoals landhoofden, pijlers en liggers, apart in 3D-BIM te modelleren en berekenen, kunnen heel eenvoudig constructies van ver- schillende afmetingen en belastingschema's worden samengesteld. Een belangrijk bijko- mend voordeel van deze methode is de nauw- keuriger bepaling van materiaalhoeveelheden. Jens Peter Ulfkjaer, universitair docent bij de universiteit van het Deense Aarhus, vertelde over de door zijn afdeling ontwikkelde structu - ral sustainability indicator. Dit gereedschap maakt het mogelijk om de factor duurzaamheid toe te voegen aan de tot nu gebruikelijke indi- catoren sterkte, stijfheid en stabiliteit. Hier- mee zou het mogelijk moeten worden om voor een bepaalde bouwopgave de meest duur- zame oplossing te kiezen uit verschillende constructies en materialen. Concreet komt dit neer op een factor die de hoeveelheid materi- aal deelt door de kosten voor duurzaamheid. 3D-PRINTEN Twee sprekers gingen in op de ontwikkelingen rond het 3D-printen van beton. Johan Silfwer- brand, hoogleraar aan het KTH in Zweden, gaf een overzicht van de ontwikkelingen in de afge- lopen vier decennia. Wat begon met het gebruik van polymeren als inkt, werd al snel gevolgd door het met metaalpoeder printen van metalen voorwerpen met behulp van lasertechnologie. Mortelspecie werd zo'n dertig jaar geleden voor het eerst gebruikt en sinds vijftien jaar lukt het om met betonspecie te printen. Inmiddels zijn er wereldwijd meer dan 2000 wetenschappelijke artikelen gepubliceerd over het 3D-printen van beton. De conferentie Digital Concrete, 4-6 sep- tember 2024 in München, liet een mooie bloem- lezing zien van de ontwikkelingen wereldwijd. 11 VAKBLAD 3 2025 Auteur Henk Wapperom, Betonvereniging 1 F (foto: Harcourt Technologies Ltd) BV 3-2025_ECSN Webinar 2025.indd 11BV 3-2025_ECSN Webinar 2025.indd 11 05-09-2025 12:5105-09-2025 12:51 Naast de vele voordelen zijn er nog altijd vier grote nadelen die moeten worden overwonnen: de grote benodigde cementhoeveelheid, het aanbrengen van de wapening, de beperkte kwaliteit van de voegen tussen de printlagen en het gestreepte uiterlijk. Jandré Oosthuizen, directeur van het Ierse Harcourt Technologies (www.htl.tech), ver- telde over een woningbouwproject waar op grote schaal 3D-geprint beton is toegepast. Een veelbeproefde bouwmethode bestaat uit constructiedelen van beton die in een fabriek met 3D-printers zijn gemaakt en vervolgens op de bouwplaats tot een constructie zijn geas- sembleerd. Daarnaast is Harcourt in staat de 3D-printer naar de bouwplaats te brengen en ter plekke de onderdelen te printen en assem- bleren. Voor het ontwerp van een dergelijke woning maakt men gebruik van Eurocode 6, Design of Masonry Structures. Op deze manier zijn in het project Grange Close (Dundalk Co., Louth) woningen van twee verdie- pingen hoog gemaakt (foto 5). Om de 3D-printer t e kunnen installeren is eerst een stalen frame opgebouwd (foto 1). Voor de muren zijn bredere stroken beton geprint dan gebruikelijk (foto 4). Binnen de geprinte muren zijn vervolgens prefab betonnen vloerplaten opgelegd. Vergeleken met de in Ierland traditionele bouw werd dit project 35% sneller opgeleverd. RILEM Nieuw dit jaar vormden twee bijdragen vanuit het samenwerkingsverband van ECSN met RILEM. De eerste bijdrage was vanuit TC 315- DCS over 'Data Driven Concrete Science'. San- dra Barbosa Nunes, verbonden aan de faculteit Civiele Techniek van de TU Delft, ging in op de ontwikkeling van het materiaal beton door de jaren heen. Was beton ooit een eenvoudig mengsel van cement, zand, grind en water, inmiddels is het geworden tot een hoogwaardig en complex materiaal, waaraan vele eisen wor- den gesteld aan zowel prestaties als duurzaam- heid. Het zijn bijna te veel parameters waarmee een betontechnoloog tijdens zijn ontwerp reke- ning moet houden. In deze Technische Commis- sie alleen al zijn wereldwijd 136 wetenschap- pers uit 28 landen en vanuit 100 instituten actief. Sandra vertelde hoe alle data verzameld wordt, met het doel via zogenoemd 'machine learning' tot betere mengsels te komen. 2 BIM model van Raunesteinslibrua in de E39 (beeld: Armando Rito Engenharia SA, Portugal) 4 Printer legt brede betonrupsen (foto: Harcourt Technologies Ltd) 12 VAKBLAD 3 2025 3 F (foto: Beata Starowicz / Implenia) BV 3-2025_ECSN Webinar 2025.indd 12BV 3-2025_ECSN Webinar 2025.indd 12 05-09-2025 12:5105-09-2025 12:51 De tweede RILEM-bijdrage betrof TC CUC ' Carbon Dioxide uptake by Concrete during and af ter Service Life'. Gregor Gluth van de Bundes ­ anstalt für Materialforschung und -prüfung (BAM) uit Berlijn vertelde over het coördineren van de onderzoeken binnen dit werkveld. Carbonatatie van beton is in eerste instantie een sc hademechanisme, omdat dit leidt tot corrosie van wapening. Maar bij ongewapende beton- producten heeft het uit oogpunt van duurzaam- heid juist positieve effecten, omdat het tijdens de g ebruiksfase CO 2 vanuit de atmosfeer opneemt. Vrij vertaald gaat het hier om de inverse scheikundige reactie van de productie van portlandcementklinker, waarbij juist CO 2 vrijkomt: Ca(OH) 2 + CO 2 + H 2 O ? CaCO 3 + 2H 2 O. In 2014 bijvoorbeeld is wereldwijd 3 gigaton CO 2 uitgestoten tijdens de productie van cement, maar in dezelfde periode is 0,5 gigaton CO 2 door betonelementen en andere cementeuze ma terialen opgenomen. Bij aanvang in mei 2024 telde de commissie 46 leden en inmiddels doen 135 wetenschappers mee vanuit de hele wereld. De taken zijn onder- verdeeld in vijf werkgroepen (Task Groups): definities, overzicht van parameters, gebruiks- fase, sloop en niet-constructieve betonproduc- Bekijk het volledige webinar online. ten. Task Groups hebben normaliter een looptijd van 5 jaar en een officiële aanbeveling (RILEM recommendation) als resultaat. Uiteindelijk is het doel om een meer realistische inschatting van de opname van CO 2 door carbonatatie van cementeuze materialen te kunnen maken, zodat we nog beter de voetafdruk van een bouwmateriaal kunnen bepalen. INTERNATIONALE KENNISUITWISSELING Dit gratis toegankelijke online ECSN-webinar is langzaam een interessante expositie van ontwikkelingen op het gebied van beton aan het worden. Pluspunt is dat zowel het (beton)- bedrijfsleven als onderzoeksinstellingen en universiteiten hieraan bijdragen. Het versterkt de kennisdeling over de grenzen binnen Europa.  5 W a d F F F F +F 0 00 0 0 0 +2F -F F FF FF F +3F -2F +4F -3F +4F -4F +4F -4F +4F -3F +3F -2F +2F -F +F 0 F F F c F F drukdiagonaal (beton) trekzone (wapening) F F drukzone (beton)beugels (trek) F b F scheuren F F F F 2 F 2 F 2F 2 F 2F 2 F 2 F 20 0 Nieuw Meer informatie of direct bestellen? www.cementonline.nl/CB2-2025 Binnenkort wordt de nieuwe Eurocode 2 van kracht. Wil je je daar alvast op voorbereiden? Dan is de nieuwe Constructieleer Gewapend Beton iets voor jou! Dit standaardwerk is volledig herzien en aangepast aan de nieuwe rekenregels. Voorbereiden op de nieuwe Eurocode? CONSTRUCTIELEER GEWAPEND BETON (2025) (CB2) ISBN: 978-94-6104-055-8 AANTAL PAGINA'S: 336 PRIJS: ? 59 (INCL. BTW) BV 3-2025_ECSN Webinar 2025.indd 13BV 3-2025_ECSN Webinar 2025.indd 13 05-09-2025 12:5105-09-2025 12:51 Tijdens een symposium in november 2024 presenteerde het Cement&BetonCentrum zijn Roadmap CO 2 -reductie voor cement en beton in Nederland. De roadmap [1] beschrijft de reductie-initiatieven van de cementindustrie en de geschatte emissiereducties van aangrenzende sectoren in de betonketen. In dit artikel beschrijven we de belangrijkste onderdelen van deze roadmap en gaan we dieper in op de achtergrond en de technologische randvoorwaarden die hebben geleid tot de roadmap. Roadmap CO2- reductie voor cement en beton in Nederland CO 2 -EMISSIE CEMENT EN BETON De productie van cement en beton leidt om een aantal redenen tot CO 2 -emissies. Cement Wereldwijd draagt de productie van cement maar liefst 7% bij aan de totale, door mensen veroorzaakte CO 2 -emissie. In Nederland is de bijdrage met 1,9% (2021) weliswaar veel lager, maar ook relatief groot. Dat de bijdrage van in Nederland toegepast cement fors lager is dan de wereldwijde bijdrage heeft meerdere oorzaken. Het gaat om een verhoudingsgetal en Nederland stoot als rijk land relatief veel CO 2 uit. Daarnaast 14 VAKBLAD 3 2025 Auteur ir. Edwin Vermeulen MBA, Cement&BetonCentrum BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 14BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 14 05-09-2025 13:0105-09-2025 13:01 zelfs gunstiger dan het milieuprofiel van een constructie van andere materialen, inclusief verlijmd hout (CLT) [2]. Zeker wanneer we het over de gehele levensduur van een constructie bekijken, dus inclusief het energieverbruik en onderhoud, is beton een verantwoorde keuze. Beton is echter vanwege de betrouwbaarheid, veiligheid, veelzijdigheid, regionale beschik- baarheid en lange onderhoudsarme levensduur een zeer gewild materiaal. Daardoor wordt er wereldwijd meer beton geproduceerd dan alle andere materialen bij elkaar (fig. 2). Ook in Nederland is beton het meest toegepaste mate- riaal. Ruim 75% van de totale massa aan bouw- 2 S Andere materialen dan keramiek, asfalt, cement en beton worden ook of juist vooral buiten de bouw toegepast 1 Bijdragen CO 2 -emissies vanuit de betonketen (figuur gebaseerd op data uit Milieu-impact van betongebruik in de Nederlandse bouw, CE Delft, 2013) Download de complete roadmap op de website van het Cement­ &BetonCentrum via de QR -code. gebruiken we minder beton: ongeveer 0,75 m 3 per inwoner ten opzichte van 1,75 m 3 per wereldburger. Maar de belangrijkste oorzaak is dat het gemiddelde CO 2 -profiel van in Neder- land toegepast cement het laagste ter wereld is, v ooral door het gebruik van hoogovencement. In het percentage voor Nederland zijn uiteraard de emissies als gevolg van de in het buitenland geproduceerde maar in Nederland toegepaste cement en klinker meegenomen. Betonketen in Nederland De productie van de grondstoffen voor beton (in binnen- en buitenland) en van het beton zelf (zonder wapeningsstaal) draagt 60% bij aan de totale CO 2 -emissie in de betonketen. De overige 40% is afkomstig van transport, bouw- en sloopwerkzaamheden en wapeningsstaal (fig. 1). Ongeveer 98% van het CO 2 -profiel van het (ongewapende) beton wordt bepaald door cement. VERGELIJKING MET ANDERE MATERIALEN De forse CO 2 -emissie als gevolg van de produc- tie van cement resulteert niet in een ongunstig CO 2 -profiel van beton. Sterker nog, ook op gebouwniveau is het milieuprofiel van een con- structie van beton meestal vergelijkbaar met, of 15 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 15BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 15 05-09-2025 13:0105-09-2025 13:01 materialen voor de woning- en utiliteitsbouw bestaat uit beton [3] en daarnaast wordt beton gebruikt voor bestrating en straatmeubilair, betonverhardingen, het rioolstelsel, sluizen, bruggen en viaducten. Momenteel wordt wereldwijd jaarlijks onge- veer 14 miljard m 3 beton per jaar geprodu- ceerd. In 2022 werd hiervoor 4,1 miljard ton cement geproduceerd, waarvan meer dan de helft in China en een kwart in de rest van Azië. Het aandeel van de Europese unie in de totale cementproductie was in 2022 4,3% [4]. De productie van cement is in de afgelopen decennia veel harder gestegen dan de groei van de wereldbevolking (fig. 3). De forse toename is dan ook vooral het gevolg van de toename van de welvaart in met name Azië. Zodra de welvaart toeneemt, ontstaat er verdere verstedelijking en daarmee extra behoefte aan beton voor onder andere huizen, rioolstelsels, verhardingen en infrastructuur. Vanwege de enorme vraag naar beton en dus cement is er ondanks het relatief gunstige milieuprofiel van beton toch een forse bijdrage aan de totale CO 2 -emissie. WEINIG ALTERNATIEVEN VOOR PORTLANDCEMENTKLINKER De enorme vraag naar beton en daarmee naar cement maakt het zoeken naar een alternatief voor op portlandcementklinker gebaseerd cement lastig. De meeste grondstoffen vallen af omdat ze ofwel schaars zijn, ofwel omdat er geen bindmiddel van te maken is. Zo zijn er reparatiemortels voor beton op basis van magnesiumfosfaatcement, maar serieus opschalen levert problemen op met de voedselproductie, aangezien fosfaat een be langrijke en nu al schaarse component is voor kunstmest. Portlandcementklinker wordt gemaakt van grofweg 80% kalksteen en 20% klei en dat zijn materialen die onbeperkt beschikbaar zijn. Kalksteen wordt hoofdzakelijk gevormd door skeletjes van plankton. Jaarlijks wordt er in de oceanen meer kalksteen gevormd dan er gebruikt wordt voor de klinkerproductie. Dat was de afgelopen vele miljoenen jaren ook al zo en daarom is overal ter wereld kalksteen ruim voorradig. Klei ontstaat door de verwe- ring en erosie van gesteenten en wordt voort- durend gevormd en afgezet. Met het gebruik van kalksteen en klei als basis wordt portlandcementklinker gevormd uit de elementen zuurstof, silicium, calcium, ijzer en aluminium en daarnaast bevat klinker onver- mijdelijk wat natrium, kalium en magnesium. De ze elementen vormen samen 98% van de aardkorst (fig. 4). IJzer is in ertsvorm overigens wel redelijk schaars (voorraad voor enkele eeuwen) en ook aluminiumerts is niet oneindig beschikbaar (~20.000 jaar) [5], maar v oor de productie van klinker gaat het om ijzer en aluminium die aanwezig is in klei. Omdat de mogelijkheden voor alternatieven beperkt zijn, zal ook in de voorzienbare toe- komst beton hoofdzakelijk worden gemaakt met op portlandcementklinker gebaseerd cement. En beton vervangen door andere materialen levert milieutechnisch meestal geen winst op en is bovendien alleen al op basis van het enorme volume niet mogelijk. Het is daarom noodzakelijk om de CO 2 -emissie als gevolg van de productie van cement en beton te reduceren en uiteindelijk terug te brengen tot nul. Hierna gaan we in op de stappen die hiervoor nodig zijn. ROUTE NAAR CO 2 -NEUTRAAL CEMENT EN BETON Cement Cement draagt zoals eerder aangegeven voor bijna 60% bij aan de totale CO 2 -emissie van de betonketen. De CO 2 -emissie reduceren bij de productie van de basisgrondstof voor cement, portlandcementklinker, is echter niet een ­ voudig, vooral omdat de CO 2 die vrijkomt in de chemische reactie die plaatsvindt bij het verhitten van kalksteen, de zogeheten proces- emissies, niet te vermijden zijn. Deze emissies vormen ongeveer tweederde van de emissies als gevolg van de productie van klinker. Grofweg een derde is het gevolg van het gebruik van brandstoffen om de grondstoffen, hoofdzakelijk kalksteen en klei, te verhitten tot uiteindelijk 1.450 °C. Nu al is in Europa meer dan de helft en vaak al zo'n 80% van de fossiele brandstoffen vervangen door secundaire brandstoffen en op de langere termijn kunnen ovens ook met groene waterstof worden verhit, maar vanwege de 3  W C&BC op basis van diverse bronnen 4 Portlandcementklinker wordt gemaakt van elementen die samen 98% van de aardkorst vormen 16 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 16BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 16 05-09-2025 13:0105-09-2025 13:01 CO 2 uit de kalksteen zal het ook dan noodzakelijk zijn om CO 2 bij de klinker ­ productie af te vangen. Figuur 5 geeft schematisch weer wat de CO 2 - bronnen bij de productie van cement zijn, evenals de gemiddelde verhouding tussen klinker en overige hoofdbestanddelen van cement in Nederland. Betonketen Er zijn weinig alternatieven voor op portland- cementklinker gebaseerd cement en CO 2 - afvang bij de productie van klinker is bijzonder kostbaar en zal daarom beperkt moeten wor- den tot onvermijdelijke emissies. Daarom is er v oor CO 2 -reductie een breed pakket van maat- regelen nodig in de gehele betonketen. Het g aat om CO 2 -besparingen vanaf de productie van portlandcementklinker, tot de bouw en hergebruik van beton. In de Europese Road- map van CEMBUREAU [6] wordt de brede g ezamenlijke verduurzaming van de betonke- ten de '5C aanpak' genoemd, omdat het gaat om de onder delen Clinker, Cement, Concrete, Construction en Carbonation. Kort samenge - vat gaat het om reductie van de CO 2 -emissie bij de productie van klinker, verlaging van het klinkergehalte in cement, verlaging van het cementgehalte in beton, efficiënter gebruik van beton in constructies en carbonatatie van beton (fig. 6). Hierna gaan we op deze vijf onderdelen in. (MEER) CARBONATATIE Gedurende de gehele gebruiksfase en bij de recycling neemt beton CO 2 op. Vooral de kalk- hydraat in de cementsteen reageert met CO 2 tot het oorspronkelijke uitgangsmateriaal kalksteen. Het gaat om zeer grote hoeveel ­ heden CO 2 . Volgens het Global Carbon Budget 2023 wordt jaarlijks maar liefst 1,8% van de door mensen veroorzaakte CO 2 -emissies vast- gelegd in beton. Volgens een in 2016 versche- nen artikel in Nature Geoscience zou het zelfs om 2,5% gaan. Op basis van een Zweedse stu- die wordt in de roadmap echter zeer conserva- tief gerekend met een CO 2 -opname van 23% van de procesemissies, hetgeen overeenkomt met ongeveer 15% van de CO 2 -emissies als gevolg van de productie van klinker. Uitgaande van de totale bijdrage van 7% (waarvan 90% van de productie van klinker) komt dat overeen met 0,95% van de door mensen veroorzaakte CO 2 -emissies. De opname van CO 2 door beton kan worden ver- sterkt door betongranulaat te beluchten met rookgassen van klinkerovens. Door de hogere CO 2 -concentratie en temperatuur wordt dan meer dan 50% van de procesemissies opgeno- men. In de roadmap is echter uitsluitend de natuurlijke CO 2 -opname door carbonatatie van beton en betongranulaat meegerekend. In de roadmap is wel een bescheiden hoeveel- heid CO 2 (25.000 ton in 2030) meegerekend die zal worden vastgelegd in gerecyclede cement- steen (RCF). Met selectieve breektechnieken komt bij recycling van beton de cementsteen als een aparte materiaalstroom vrij. Door dit materiaal met CO 2 te laten reageren wordt én CO 2 weer permanent vastgelegd én wordt het materiaal reactief, waardoor het CO 2 -inten- sieve klinker kan vervangen. Het gaat bij deze (gepatenteerde) technologie om grote hoe- veelheden: een ton RCF kan tot zo'n 200 kg aan CO 2 permanent vastleggen. MINDER BETON IN BETONCONSTRUCTIES Door beton en wapeningsstaal alleen daar te plaatsen waar het constructief nodig is, kan fors worden bespaard op beton en wapeningsstaal. Op foto 7 wordt een extreem voorbeeld getoond, een vloer met in v ergelijking met een massieve vloer tot 70% minder beton en tot 90% minder wapeningsstaal. In de roadmap is voor 2030, inclusief her ­bestemmen van gebouwen en her­­­g 5 CO 2 -emissies bij de productie van cement (de percentages in kleine cijfers hebben betrekking op massaverhoudingen, niet op CO 2 -emissies) 6 CO 2 -reductie in de betonketen vraagt om een breed pakket aan maatregelen 17 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 17BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 17 05-09-2025 13:0105-09-2025 13:01 en wapeningsstaal ten opzichte van 2017. Gezien de potentiële besparingen een zeer bescheiden percentage, maar anders ont- werpen, produceren en bouwen is een complexe en zeker in het begin kostprijs- verhogende opgave. MINDER CEMENT IN BETON Door de betonsamenstelling te optimaliseren is minder cement nodig. Bij deze optimalisatie gaat het om onder andere korrelpakkingopti- malisatie, acceptatie van langere verhardings- tijden en nieuwe hulpstoffen, waardoor het cementgehalte in beton kan worden verlaagd. De betontechnoloog bereikt nu een zo laag mogelijk volume aan holle ruimtes tussen de korrels zand en grind door de beschikbare toe- slagmaterialen in een zo optimaal mogelijke verhouding te mengen. Hierbij wordt gekeken naar de korrelopbouw van de toeslagmateria- len, maar er wordt geen rekening gehouden met de vorm van de korrels, oppervlaktekrach- ten en andere fenomenen die van invloed zijn op de korrelpakking. Daarnaast vindt meestal geen optimalisatie plaats van de korrelpakking van de toegepaste poeders (cement en even- tuele vulstoffen). Met korrelpakkingsmodel- len, die met meer factoren rekening houden dan alleen de korrelgradering, kan een hogere pakkingsdichtheid worden bereikt. Een hogere pakkingsdichtheid betekent een lager volume aan holle ruimtes, waardoor er minder cementlijm nodig is en dus ook minder cement bij gelijkblijvende sterkte. Voor 2030 wordt, in lijn met eerdere inschattin- gen die in het kader van het Betonakkoord zijn gemaakt, door optimalisatie van de betonsa- menstelling een CO 2 -besparing van 1,6% ver- wacht, vooral op basis van verbetering van de korrelpakking. Theoretisch zijn veel grotere besparingen mogelijk, maar er wordt uitge- gaan van optimalisatie van alleen de toeslag- materialen (niet de poeders) en van de nu gebruikte grondstoffen. De bijdrage van de optimalisatie van de beton- samenstelling neemt in de roadmap nog toe tot 2040. Voor 2050 is met een lagere bijdrage gerekend als gevolg van het toenemend aan- deel CO 2 -neutraal cement, om dubbeltelling te voorkomen. MINDER KLINKER IN CEMENT Voor Europa zijn er goede mogelijkheden om het gemiddelde gehalte aan klinker in cement de komende jaren te verlagen. Verwacht wordt dat het gemiddelde klinkergehalte kan worden verlaagd van 77% nu naar 60% in 2050. In Nederland zitten we echter al op een gemid- deld klinkergehalte van 60%, dankzij groot- schalige toepassing van hoogovencement. De beschikbaarheid van hoogovenslak zal echter, door verduurzaming van de staalindustrie, in de komende jaren gaan afnemen. Kalksteen- meel en gecalcineerde klei zijn wel onbeperkt beschikbaar c.q. te maken (fig. 8), al kan met deze materialen niet net zoveel klinker worden vervangen als met hoogovenslak. In de Nederlandse Roadmap gaan we ervan uit dat de afname van de beschikbaarheid van hoogovenslak tot 2030 beperkt zal zijn en kan worden gecompenseerd door meer import en door vervanging van portlandcement door portlandcomposietcement, met gebruik van kalksteen en natuurlijke en gecalcineerde puz- zolanen als hoofdbestanddeel in cement. Voor 2040 en 2050 wordt eveneens verwacht dat het gemiddelde aandeel klinker gehandhaafd kan blijven op circa 60%. Vermoedelijk zal het klin- kergehalte in transportbeton, waar nu gebruik van hoogovencement CEM III/B met een klin- kergehalte van slechts 25 tot 30% gangbaar is, wat gaan toenemen, terwijl het klinkergehalte in prefab beton zal dalen. MINDER CO2 IN KLINKER Optimalisatie klinkerproductie De optimalisatie van de klinkerproductie betreft verbetering van de thermische efficiëntie van het klinkerproces en het gebruik van gedecarbona- teerde grondstoffen. Bij gedecarbonateerde g rondstoffen gaat het vooral om afval en rest- stromen van andere industrieën, waarin calcium in een ander e vorm zit dan gebonden met CO 2 . De optimalisatie van de klinkerproductie betreft ook vergroting van het aandeel aan secundaire brandstoffen. Er wordt ook onder- zoek gedaan naar verhitten met groene stroom en groene waterstof, maar voor 2030 wordt daarvan nog geen bijdrage verwacht. CCS/CCU In 2030 zal naar verwachting in Nederland door CO 2 -afvang al op relatief grote schaal CO 2 -neu- traal cement beschikbaar zijn. Het in Nederland toegepaste cement en de in Nederland voor de productie van cement geïmporteerde portland- cementklinker komen hoofdzakelijk uit Duits- land en België. Bij twee cementfabrieken in Bel- gië zijn projecten gestart om de CO 2 die vrijkomt bij de productie van portlandcementklinker vol- ledig af te vangen. Twee van de vier klinker- ovens in België zullen hierdoor al voor 2030 CO 2 -neutrale portlandcementklinker produce- ren. Cement dat met deze klinker wordt gemaakt zal een zeer bescheiden CO 2 -profiel hebben. Ook in Duitsland zijn CCU/CCS-projec- ten gestart bij voor Nederland relevante loca- ties die al voor 2030 operationeel zullen zijn. Op basis hiervan wordt ingeschat dat in 2030 in Nederland 25% van de portlandcementklinker 7 Door alleen materiaal te plaatsen waar het constructief nodig is kon in een onderzoek 70% op beton en 90% op wapeningsstaal worden bespaard in vergelijking met een traditionele betonvloer (foto: Block Research Group, Zürich) 18 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 18BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 18 05-09-2025 13:0105-09-2025 13:01 CO 2 -neutraal zal zijn, ongeveer het dubbele van wat voor heel Europa wordt verwacht. Voor 2040 is in lijn met de roadmap van CEM- BUREAU gerekend met CO 2 -afvang bij ruim 50% van de klinkerovens in Europa en voor 2050 bij ruim 75% van de ovens. Meer over de technieken en projecten voor CO 2 -afvang bij de klinkerproductie is te lezen in het Betoniek-artikel CO 2 -afvang bij de pro- ductie van cement (maart 2024). Alternatieve klinkersoorten Er zijn meerdere alternatieven voor portland- cementklinker in ontwikkeling, waaronder cal- ciumsulfoaluminaat-belietcementklinker waarvoor in Nederland al regelgeving wordt ontwikkeld voor toepassing in constructief beton. Deze klinker levert een CO 2 -reductie van zo'n 25 tot 30% ten opzichte van portland- cementklinker, terwijl de sterkteontwikkeling vergelijkbaar is. Vanwege de beperkingen in opschaalbaarheid van de grondstoffen en/of het toepassingsgebied zal de bijdrage van alternatieve klinkersoorten aan de CO 2 -reduc- tie wel beperkt blijven. ROADMAP CO2-REDUCTIE In de roadmap zijn alle genoemde maatregelen samengevoegd. Het einddoel is om uiterlijk in 2050 klimaatneutraal te zijn, maar de roadmap geeft ook doelen voor CO 2 -reductie voor 2030 en 2040. 8 Be diverse bronnen De emissiereducties worden in figuur 9 weer- gegeven. Voor 2030 gaat het om ruim 50% reductie ten opzichte van 1990, terwijl Neder- lands beton ook in 1990 al het laagste CO 2 -pro- fiel ter wereld had. Dat we in 2030 toch al 50% reductie bereiken komt onder meer doordat in 2030 al 25% van in Nederland toegepaste port- landcementklinker CO 2 -neutraal zal zijn, aan- zienlijk meer dan gemiddeld in Europa. RANDVOORWAARDEN Voor de reducties zijn geen baanbrekende innovaties nodig. Wel is het noodzakelijk dat de Europese Unie en de lidstaten de juiste rand- voorwaarden scheppen om uitvoering van alle benodigde maatregelen en investeringen mogelijk te maken. Het gaat daarbij onder meer om een waterdicht Carbon Border Adjustment Mechanism (CBAM), infrastructuur voor trans - port en opslag van CO 2 , financiering van pro- jecten vanuit ETS-opbrengsten (ETS is het Emission Trade System, het handelssysteem in Europa voor de CO 2 -uitstoot van de industrie), toegang tot CO 2 -vrije energie en verlening van noodzakelijke vergunningen. TOT SLOT De roadmap geeft de doelen voor CO 2 -reductie weer en beschrijft de bijbehorende maatrege- len. De roadmap kan ook worden gezien als een verwachting. Hij geeft een realistisch beeld van de emissiereducties die in de beton- keten bereikt kunnen worden in 2030, 2040 en 2050. Met voor 2030 en 2040 reducties van res- pectievelijk 50,4% en 89,5% zitten we dicht bij de ambities van de Europese Unie voor de maatschappij als geheel, terwijl cement valt onder de sectoren waarvoor het bijzonder las- tig is de CO 2 -emissies te verminderen.  Literatuur 1. Roadmap CO ? -reductie voor cement en beton in Nederland, Cement&BetonCentrum, november 2024 2. Vermeulen, E., Bouwen met hout of beton?, Cement 3/2020, Aeneas Media 3. Materiaalstromen, milieu-impact en energieverbruik in de woning- en utiliteitsbouw, Stichting Economisch Instituut voor de Bouw en Metabolic, januari 2020 4. CEMBUREAU Activity Report, 2023 5. Mineral resources: Geological scarcity, market price trends, and future generations, Elsevier, 2016 6. From Ambition to Deployment - our 2050 roadmap, CEMBUREAU, mei 2024. 9 R 2 -reductie voor cement en beton in Nederland 19 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 19BV 3-2025_Roadmap CO2-reductie.indd 19 05-09-2025 13:0105-09-2025 13:01 Op 4 maart 2025 ging de cursus 'Verdieping betontechnologie' van start op twee locaties. In Den Bosch stond de cursus onder leiding van Eelco van der Weij en in Utrecht was Klaas Wiersma de docent. In elf lessen van twee uur zijn de cursisten voorbereid en klaargestoomd voor het examen, dat plaatshad op 10 juni. In totaal hebben 30 kandidaten het examen afgelegd, van wie er 16 zijn geslaagd. EXAMEN Betontechnoloog BV 2025 1 S Waterliniemuseum in Bunnik (foto: Henk Oude Kempers) 20 VAKBLAD 3 2025 Auteur Klaas Wiersma Master Builders Solutions, Docent Betonvereniging H et examen bestond dit jaar uit dertien vragen over alle onderwerpen uit de cursus 'Verdieping Betontechnologie'. Vraag 1 ging over de voorwaarden voor het toepassen van een nieuw cement. De cursisten moesten de te nemen stappen beschrijven voordat een nieuw cement mag worden toege- past voor de bereiding van betonspecie. Gezien de huidige ontwikkelingen is dit een vraag die BV 3-2025_Examen Betontechnoloog 2025.indd 20BV 3-2025_Examen Betontechnoloog 2025.indd 20 05-09-2025 13:0305-09-2025 13:03 UITWERKINGEN Bekijk de opgaven en de uitwerkingen van het examen Betontechnoloog BV 2025 op betoniek.nl. Scan de QR-code 21 VAKBLAD 3 2025 in de dagelijkse praktijk zeker aan een beton- technoloog gesteld kan worden. Vraag 2 was een kennisvraag over het toe - passen van een attestmengsel op basis van CEM I en onder ander e kalksteenmeel voor de toepassing in zelfverdichtende betonspecie (ZVB). Voor de benodigde hoeveelheid fijn materiaal werd eveneens gebruikgemaakt van kalksteenmeel. Er werd onder andere gevraagd wat de water-bindmiddelfactor van het gegeven mengsel was. Dit bleek voor sommige cursisten lastiger dan gedacht. Vraag 3 betrof een deel uit de berekening van zelfverdichtende betonspecie. In dit geval moest aan de hand van variërende cementpas- tasamenstellingen en bijbehorende vloeima- ten de waterbehoefte van het cement worden bepaald. Hier wisten de cursisten wel raad mee! Vraag 4 was een kennisvraag over de waterbe- hoefte van betonspecie. Men diende diverse invloedsfactoren te benoemen en te beschrij- ven op welke manier deze factoren invloed hebben op de waterbehoefte. De score op deze vraag was 60%. Vraag 5 was een ouderwetse rekenvraag. Hier moest een betonspeciesamenstelling worden berekend op basis van een toeslagmaterialen- mengsel met betongranulaat en de keuze uit twee cementsoorten. Als randvoorwaarde werd een minimale 2-daagse druksterkte gevraagd. Vraag 6 ging over het samenstellen van schuimbeton en de daarvoor benodigde basis- specie. Hiervoor moest eerst de samenstelling van de basisspecie worden berekend en ver- volgens de hoeveelheid schuim (lucht) die nodig is voor 1 m 3 schuimbeton met een gege- ven volumieke massa. Vraag 7 was opnieuw een rekenvraag. Deze keer moest de samenstelling van lichtbeton worden bepaald, waarbij rekening moest wor- den gehouden met de maximale volumieke massa van het beton. Gezien de gemiddelde score van 40% hadden veel cursisten moeite met deze vraag. Bij vraag 8 moest worden beschreven welke factoren invloed hebben op de druk- sterkteontwikkeling van verhardend beton. Voor de meeste cursisten leverde dit geen problemen op. Vraag 9 en 10 waren typische betontechnolo- gische vragen. Bij vraag 9 werd gevraagd naar de maatregelen die door de aannemer geno- men kunnen worden om temperatuurspannin- gen in een constructie te beperken en vraag 10 ging over de nabehandeling van betonspecie. Bij vraag 11 moesten de cursisten beschrijven hoe men het onderzoek naar de druksterkte in een betonconstructie kan uitvoeren. Deze kennis is voor de huidige betontechnoloog onmisbaar. Vraag 12 ging over schoonbeton. Van de cursist werd gevraagd om de aandachtspunten te benoemen die van toepassing zijn op schoon- beton. In vraag 13 ten slotte moest de conformiteit van de druksterkte worden bepaald op basis van een steekproef. Dit is natuurlijk een onver- mijdelijke opgave voor een aankomend beton- technoloog! Van de 30 kandidaten die het examen hebben afgelegd, zijn er 16 geslaagd. Dat komt neer op een slagingspercentage van 53%. Het gemid- delde cijfer over alle 30 kandidaten is een 5,3. Het hoogst behaalde cijfer is een 7.  2 Uit (foto: Betonvereniging / Shutterstock) BV 3-2025_Examen Betontechnoloog 2025.indd 21BV 3-2025_Examen Betontechnoloog 2025.indd 21 05-09-2025 13:0305-09-2025 13:03 Brug in beeld: De Dvorecký Most, PRAAG KUBISTISCHE VORMGEVING VRAAGT OM BIJZONDERE OPLOSSINGEN PROJECTGEGEVENS Project: Dvorecký Most Opdrachtgever: de stad Praag Ontwerp: Atelier 6 en TUBES Architecten Aannemer: Metrostav TBR, Strabag en FIRESTA-Fi?er Bekisting en ondersteuning: Doka en PERI Bouwsom: 1,18 miljard Tsjechische kroon (circa ? 48 miljoen) Oplevering: begin 2026 22 VAKBLAD 3 2025 Auteur Paul Vermeulen, Betoniek BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 22BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 22 05-09-2025 13:2505-09-2025 13:25 Wanneer architecten ambitieuze ontwerpen maken, zijn het de betonbouwers die moeten bewijzen dat het werkelijk uitvoerbaar is. De Dvorecký Most in Praag is daar een mooi voorbeeld van. Het kubistische ontwerp vroeg om een aantal bijzondere oplossingen: van CNC-gefreesde maatwerkbekisting tot nachtelijke continue betonstorts van 1000 m 3 . 1 Bee aanbouw (foto: Radek Syka) 23 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 23BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 23 05-09-2025 13:2505-09-2025 13:25 D e Dvorecký Most in Praag ? een verwij- zing naar de historische wijk Dvorce ? is een 361 m lange en 16 m brede voorge- spannen kokerliggerbrug, bestaande uit zes overspanningen. De brug over de Moldau moet een directe verbinding vormen voor tram-, bus- en fietsverkeer tussen de stadsdelen Podolí en Smichov. De bouw is in september 2022 begonnen en zal naar verwachting begin 2026 worden afgerond. Door het sculpturale, kubistische ontwerp van Atelier 6 en TUBES architecten (fig. 4) waren conventionele oplossingen niet mogelijk. FUNDAMENTELE UITDAGINGEN De uitdagingen begonnen al bij de fundering. Vanwege de wisselende bodemsamenstelling en geologische instabiliteit is gekozen voor de toepassing van boorpalen met gewapende paalkoppen. Alle palen hebben een diameter van 1200 mm (sterkteklasse C30/37, milieu- klasse XA2). Sterk tektonisch verstoorde zones, verschil- lende gesteentelagen, variërend van zwak tot zeer hard, en oude ondergrondse constructies, waaronder resten van een oude houten brug, maakten het storten van beton voor deze boor- palen complex. Dit zorgde voor ongewenst betonverlies door lekkages van vers beton in holle ruimtes. Wat de nodige maatwerkoplos- singen vereiste, zoals aanvullend georadaron- derzoek om de bodemsamenstelling te analy- seren en het aanbrengen van zogenoemde 'opofferingspalen' om te testen of het storten zou leiden tot vergelijkbare lekkages. WIT BETON Het complete bouwwerk wordt uitgevoerd in wit beton, waarvoor speciaal wit cement wordt geïmporteerd uit een Slowaakse cementfa- 2 Dw 3 Dwarsdoorsnede Dvorecky Most (bron: ?eská Doka) Dit project weerspiegelt de actuele mogelijkheden van maatwerk en geavanceerde technieken in de betonbouw 24 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 24BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 24 05-09-2025 13:2505-09-2025 13:25 briek. Om de gewenste kleur te kunnen reali- seren bevat het betonmengsel ook een grotere hoeveelheid cement, wat onder meer resul- teert in verhoogde hydratatiewarmteontwik- keling. Om de warmteontwikkeling te beheersen, testte de aannemer eerst het effect van koeling van het beton tijdens het uitharden, waarbij ook is gekeken naar de veranderingen in de microstructuur van het beton. Voorafgaand aan het storten zijn ook tests uitgevoerd met ver- schillende typen bekistingsbekleding (geschaafd en ongeschaafd hout) en verschil- lende soorten ontkistingsmiddel om de gewenste kleur en oppervlaktestructuur te kunnen bereiken (foto 5). MA ATWERK Vanwege de kubistische vormgeving moesten volledig op maat gemaakte stalen en multiplex bekistingssystemen worden ontworpen. Het bekistingswerk werd uitgevoerd met behulp van geavanceerde CNC-freestechnolo- gie. Een 2,5 bij 6 m grote freesmachine, gecombineerd met nesting-software (een computerprogramma dat ervoor zorgt dat je zo efficiënt mogelijk vormen uit plaatmateriaal kunt snijden of frezen, met een minimale hoe- veelheid afval), maakte het mogelijk om nauw- keurige, niet-repeterende vormen uit plaatma- teriaal te frezen (foto 6 en 7). Deze technologie was essentieel voor dit project omdat geen enkel bekistingselement herbruikbaar is ? elk onderdeel vormt maatwerk voor zijn specifieke positie. Een pre-assembly service zorgde voor gedeeltelijke prefabricage van de bekistings- elementen en latere assemblage op locatie (foto 8). 4 Artist's impression van de Dvorecky Most (bron: Atelier 6) 5 Close betonnen oppervlak van een van de pijlers (foto: Jan Tol) 6 en 7 Computergestuurd maatwerk. Menselijk vakwerk (foto's: Radek Syka) 25 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 25BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 25 05-09-2025 13:2505-09-2025 13:25 De wapening vormde een even grote uitdaging. Door de grote variatie van alle dwarsdoorsne- den, bestaat de wapening uit duizenden unieke onderdelen. Zowel het ontwerp als de produc- tie in de wapeningswerkplaatsen en het vast- maken van de wapening in de constructie waren technisch complex en tijdrovend. NACHTELIJKE BETONSTORTS EN CONTINUÏTEIT De hoofdoverspanning werd gebouwd met de vrije voorbouwmethode, waarbij je vanaf de pij- lers in beide richtingen tegelijk naar buiten bou wt, zodat de constructie in evenwicht blijft. Het geheel werd ondersteund door schoorsyste-men en verrijdbare bekistingssystemen. Hiervoor werden verschillende systemen ingezet (foto 10 en fig. 11): Staxo 100 ondersteuningssystemen met torens voor de bovenbouw, Top 50 en Top 100 wandbekistingssystemen voor de brugpijlers. Veel betonstorts werden 's nachts uitgevoerd. Dit was noodzakelijk om temperatuurverschil- len en hydratatiewarmte te beheersen. Er wer- den aanvullende koelsystemen ingezet met monitoring door middel van temperatuursen- soren (thermokoppels) in het beton. Ook ver- keers- en veiligheidsbeperkingen bij werk- zaamheden boven de rivier maakten nachtwerk vaak noodzakelijk. Om een monolithische uitstraling zonder koude voegen te kunnen bereiken en onvolko- menheden bij het storten te voorkomen, wer- den de werkzaamheden vaak continu uitge- voerd. Dit resulteerde in betonstorts waarbij volumes tot 1000 m 3 werden verwerkt gedu- rende 36-uursdiensten. WATER ALS LOGISTIEKE OPLOSSING De beperkte ruimte rondom de projectlocatie en de hoge verkeersdruk in het binnenstede- lijke gebied van Praag vereisten creatieve logistieke oplossingen. De nabijheid van de 8 Op loc bekisting van een van de brugpijlers (foto: Radek Syka) STUDIEREIS STUBECO Aanleiding voor dit artikel in Betoniek is de buitenlandse studiereis van Stubeco naar Pr aag in september 2024. Stubeco, partner van Betoniek 9  L Stubeco (foto: Jan Tol) 10 en 11. Bekistingswerkzaamheden aan een van de pijlers (bron: Radek Syka / ?eská Doka ) 26 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 26BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 26 05-09-2025 13:2505-09-2025 13:25 rivier de Moldau werd daarom optimaal benut voor materiaalvervoer. Zware tijdelijke stalen steigers en brugbekis- tingselementen, sommige tot wel 300 ton zwaar, w erden via binnenschepen vervoerd. De installa- tie gebeurde met behulp van pontons en kranen, w at niet alleen ruimtebesparend was maar ook de verkeershinder in de stad beperkte. VOORSPANNING Om het hoge draagvermogen en het slanke, visueel aantrekkelijke ontwerp mogelijk te maken is voorgespannen beton toegepast. In de kokerligger zijn spankanalen aangebracht (foto 13), waarin de voorspanning stapsgewijs is aangebracht om doorbuiging en scheurvor- ming te beheersen. 12 P 13  Doorsnede van een brugsegment met ingestorte kanalen voor verschillende leidingen en voorspankabels (foto: ?eská Doka Technical department) TOT SLOT Het project bewijst dat complexe betoncon- structies met bijzondere vormgeving reali- seerbaar zijn, mits er voldoende technische expertise en innovatiekracht beschikbaar zijn. Dit project weerspiegelt de actuele mogelijk- heden van maatwerk en geavanceerde tech- nieken in de betonbouw. Het resultaat is niet alleen een functionele verkeersverbinding, maar ook een staaltje moderne betonbouw dat een iconisch element toevoegt aan de skyline van Praag. Op het moment van schrijven is ongeveer 65-70% van de totale brug gereed. Naar ver- wachting is de Dvorecký Most begin 2026 toe- gankelijk voor verkeer.  Bronnen ? Ivo Romanek Tvstav.cz, Interview bouwmanager Petr Koulik ? Patrik Szetey, Operating Director Central Europe, SAFE Czech s.r.o. ? Silnice Zeleznice, Tsjechisch vakblad over de ontwikkeling van de transportinfrastructuur in Tsjechië en Slowakije, 1/2024 14 Onder door ?eská Doka. (foto: Radek Syka) 27 VAKBLAD 3 2025 BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 27BV 3-2025_Dvorecky Brug Praag.indd 27 05-09-2025 13:2505-09-2025 13:25 EUROPESE HERZIENING CPR LEIDT OOK TOT HERZIENING VAN GEHARMONISEERDE PRODUCTNORMEN Als gevolg van de evaluatie en herziening van de Construction Products Regulation (CPR), de Europese Bouwproductenverordening, heeft de Europese Commissie besloten om ook alle verzoeken tot normalisatie opnieuw te beschouwen. Elke geharmoniseerde norm die wordt opgesteld of herzien, moet voortaan aansluiten op het herziene wettelijke kader. Voorheen werden deze aanvragen 'mandaten' genoemd, onder de oude Richtlijn Bouwproducten en de toenmalige Richtlijn voor Normalisatie. Nieuwe productnorm voor constructieve prefab betonproducten 1 T 28 VAKBLAD 3 2025 Auteur Taco van den Broek, Taco2b, voorzitter CEN/TC 229, adviseur duurzaamheid en techniek IJB-Groep H et eerste mandaat, M100, werd in 1994 door de Europese Commissie gepubli- ceerd voor met name prefab construc- tieve betonproducten. Dit mandaat is opge- steld onder de Construction Products Directive (CPD), de Bouwproductenrichtlijn. Ondanks de invoering van de CPR (305/2011) ? gepubli- ceerd in 2011 en van kracht sinds 2013 ? is dit mandaat zoals vele anderen nooit aangepast. In de jaren daarna heeft het Hof van Justitie van de Europese Unie een aantal belangrijke uitspraken gedaan over de manier waarop geharmoniseerde normen toegepast moeten worden. Ook werd onderzocht hoe de CPR in de praktijk functioneert. Het gevolg was dat de ontwikkeling en herziening van geharmoni- seerde normen volledig stil kwam te liggen. Deze situatie heeft uiteindelijk geleid tot een herziening van de CPR (2024/3110), die in december 2024 is gepubliceerd in het Euro- pese Staatsblad (OJEU) en per 8 januari 2026 wordt geimplementeerd. VERZOEK TOT NORMALISATIE Ook de bestaande mandaten moesten worden herzien. Omdat mandaat M100 nog stamde uit de tijd van de oude richtlijn, werd al snel duide- lijk dat dit als een van de eerste aangepakt moest worden. Deze herzieningen gebeuren binnen het zoge- noemde CPR-Acquis-proces, dat per product- groep wordt uitgevoerd. In dit proces inventa- riseert een expertgroep met leden uit alle lidstaten ? ingesteld door de Europese Com- missie ? welke essentiële productkenmerken in een geharmoniseerde norm moeten worden BV 3-2025_Nieuwe productnorm prefab betonproducten.indd 28BV 3-2025_Nieuwe productnorm prefab betonproducten.indd 28 05-09-2025 13:1005-09-2025 13:10 Nieuwe productnorm voor constructieve prefab betonproducten 29 VAKBLAD 3 2025 opgenomen. Zo moet aangetoond kunnen wor- den dat een product voldoet aan de eisen die in de verschillende lidstaten gelden. Aanvankelijk liep dit CPR-Acquis-proces parallel aan de herziening van de CPR zelf. Met de publicatie van de CPR 2024/3110 worden de CPR-Acquis-processen voortgezet binnen het kader van de herziene verordening. De uitkomst van het CPR-Acquis-proces is een formeel verzoek van de Europese Commissie aan CEN een geharmoniseerde norm (of nor- men) op te stellen: het standaardisatieverzoek (Standardisation Request = SR). Zodra dit verzoek is geformuleerd, wordt het verspreid binnen CEN. Daar wordt een ad-hoc- groep samengesteld die beoordeelt of de gevraagde norm haalbaar is. Ook levert deze groep commentaar op het concept van het SR. Zodra het SR is gepubliceerd gelden er harde deadlines om tot publicatie van een hEN te komen. GEHARMONISEERDE PRODUCTNORM (HEN) Tussen eind 2023 en juni 2024 hebben CEN/TC 177, de Europese normcommissie voor geauto- claveerd cellenbeton en van lichtbeton met open structuur en CEN/TC 229, de Europese normcommissie voor vooraf vervaardigde (con- structieve) betonelelementen, het concept standaardisatieverzoek becommentarieerd en daarmee het fundament gelegd voor de herzie- ning van