VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 1 2023 Betonwerk op onbereikbare plaatsen ILM-METHODE ? WAPENING WINDPL ANBL AUW ? NABEHANDELING ESSENTIEEL NIEUWE BRL VOOR CEMENT ? REGELGEVING VOOR L AVAMEEL BV 1-2023 Cover.indd 1 13-03-23 08:54 Partner uitgelicht 'Niets is onderhoudsvrij!', dat is de slogan van B&R Groep. Al 35 jaar is het bedrijf uit Zaltbommel gespecialiseerd in industrieel onderhoud. Van het conserveren van bedrijfsgebouwen en de daarbij behorende installaties, zoals silo's, tanks en transportbanden (van onder meer betoncentrales), tot het in goede conditie houden van losstaande projecten, zoals kunstwerken, bruggen en kranen. B&R GroepNiets is onderhoudsvrij O nderhoud is essentieel en zorgt voor meerwaarde. Het draagt bij aan een veiligere, prettigere en meer repre- sentatieve werkomgeving, met minder storin- gen, corrosie en productie-uitval. Tijdig onderhoud aan silo's en transportbanden van betoncentrales voorkomt hoge kosten door stilstand en zorgt er voor dat grondsto en en beton veilig en volgens plan op tijd op het eindpunt komen. Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Coen Smets, 06-10705780 of via e-mail c.smets@aeneas.nl. Ook partner van Betoniek worden? Met het delen van kennis draagt Betoniek al sinds 1970 bij aan een goede kwaliteit van de bouw in Nederland. Dit doen we met hulp van onze partners, die net als wij het belang van kennis inzien. Tegenover deze ondersteuning staan een aantal privileges, zoals een hoge korting op licenties, aandacht in het vakblad en online en gratis gebruik van de vacaturebank. B&R Groep werkt onder meer voor klanten als Van Nieuwpoort, Mebin, Dura Vermeer, Heijmans, LVNL en diverse opdrachtgevers in de petrochemie. Zij kiezen voor de betrokken- heid en maatwerkoplossingen waarmee B&R Groep zich onderscheidt in de markt. Daarbij wordt altijd gekeken naar de beste aanpak en mogelijke alternatieven die duurzamer zijn dan de standaard oplossingen en direct of op ter- mijn voordeliger zijn. 2 VAKBL AD 1 2023 BV 1-2023 Partners + Partners uitgelicht.indd 2 13-03-23 08:54 Buiten bereik Op de avond dat ik dit voorwoord schreef was er op tv eindelijk weer eens iets interessants te zien: op diverse zenders werd ruim aandacht besteed aan de lancering van de twee viaducten die binnenkort de verbinding gaan vormen tussen de A16 en de A13. Wat een prachtmoment zou dat zijn om het tv-min- nend publiek van 16 jaar of jonger te bereiken voor ? naar mijn bescheiden mening ? het mooiste vak dat er bestaat, de (civiele) betonbouw. Daar wringt namelijk de schoen een beetje: de onbereikbaarheid van deze doelgroep bij het bevorderen van de instroom in het technisch onderwijs. Leuk als ieder- een ? met mij erbij ? een bijdrage aan het onderwijs wil leveren, maar lesgeven aan een hal ege klas met (bijna) alleen maar jonge heren, is geen garan- tie voor een zonnige bouwtoekomst. Vraag is dus: hoe bereik je de middelbarescholier met keuzestress? Via de media dus, want wie luis- tert er immers nog naar zijn of haar ouders? Ooit wilde ik graag dierenarts worden omdat ik de serie van James Herriot zo leuk vond. Gelukkig kwam er de tv-serie Maritiem ? over Nederlanders en de zee ? en werd het civiele techniek. Eind goed al goed. Terug naar ons vakblad en via bereikbaarheid naar beton: In deze a evering twee voorbeelden van grootschalig betonwerk op schier onbereikbare plaatsen. Boven het druk bereden Terbregseplein en midden op het IJsselmeer. Met de 'Groene Boog' en 'Windplanblauw' laten we mooie staaltjes van onderscheidende uitvoeringstechniek zien. En geven we ook extra aandacht aan de ruggengraat van ons werk, de wapening. Dit voorwoord kan niet worden afgesloten zonder een groot woord van dank aan onze redacteur Peter de Vries die na vele jaren van bevlogen bij- dragen aan Betoniek van zijn pensioen gaat genie- ten. We heten hierbij ook gelijk zijn opvolger en ENCI-collega Przemek Spiesz van harte welkom! Hans Kooijman Hoofdredacteur Betoniek Vakblad Voor reacties: hanskooijman@betoniek.nlMA ART 2023 JA ARGANG 11 EN VERDER Partner uitgelicht/partners 2 Colofon 31 VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 1 2023 Betonwerk op onbereikbare plaatsen ILM-METHODE ? WAPENING WINDPL ANBL AUW ? NABEHANDELING ESSENTIEEL NIEUWE BRL ? REGELGEVING VOOR L AVAMEEL Foto voorpagina: Tijdelijke ondersteuning en lanceerneus voor nieuw viaduct Terbregseplein. Foto Laila Willems-Fotogra e ILM-METHODE TECHNISCH HOOGSTANDJE Voor de bouw van het nieuwe viaduct bij knooppunt Terbregseplein wordt een bijzon- dere bouwmethode gebruikt: de Incremental Launching Method. Dankzij dit technische hoogstandje kan het verkeer op het onderlig- gende weggennet tijdens de bouw gewoon door blijven rijden. 4 WAPENING VAN OFFSHORE WINDTURBINE- FUNDATIES: A PIECE OF CAKE? De wapening voor de fundatie van 24 o shore windturbines, onderdeel van het grotere project Windplanblauw, is grootschalig geprefabriceerd. Alleen zo kon de gewenste snelle uitvoering worden gerealiseerd. 10 NABEHANDELING ESSENTIEEL VOOR K WALITEIT BETON Nabehandeling is noodzakelijk voor beton met een lange levensduur en een mooi uiterlijk. Een CROW-onderzoek naar beton- aantasting in combinatie met mosgroei was aanleiding het thema nogmaals te bestude- ren. Resultaat is een nieuw studierapport van Stutech-studiegroep 68 'Nabehandeling'. 14 NIEUWE NORMEN, NIEUWE CEMENTEN, NIEUWE BRL Welk cement kun je het beste in welke omstandigheden toepassen? In de nieuwe NEN 8005 wordt hierop antwoord gegeven. Dit antwoord is nu ook verwerkt in de beoor- delingsrichtlijn voor het KOMO-product- certi caat voor cement, de BRL 2601. 20 L AVAMEEL: EEN OUDE BEKENDE IN HET NIEUW In constructief beton is lavameel in het verle- den lange tijd toegepast, maar in Nederland sinds een paar decennia niet meer. Binnen- kort komt hier verandering in, maar daar voor is nieuwe regelgeving nodig. 24 3 VAKBL AD 1 2023 INHOUD BV 1-2023 Inhoud + voorwoord.indd 3 13-03-23 08:54 D e A16 Rotterdam wordt een 11 km lange rijksweg tussen de A16/A20 bij het Ter- bregseplein, een van de drukste ver- keersknooppunten van Nederland, en de A13 bij Rotterdam The Hague Airport. Het werk wordt in opdracht van Rijkswaterstaat uitge- voerd door consortium De Groene Boog. De 11 km lange rijksweg verbetert de bereikbaarheid en leefbaarheid in het noordoostelijke deel van Rotterdam, in Lansingerland en in de omlig- gende regio. De A16 Rotterdam wordt de eer- ste energieneutrale snelweg mét tunnel in Nederland. PROJECTGEGEVENS Project A16 Rotterdam Projectonderdeel Fly-over Terbregseplein Opdrachtgever Rijkswaterstaat Opdrachtnemer De Groene Boog, bestaande uit Dura Vermeer, BESIX, TBI (Croon Wolter & Dros en Mobilis), Van Oord, Rebel en John Laing Voorspanning, tijdelijke ondersteuningen, oplegtoestellen en lanceeroperatie Freyssinet Bekisting segmenten Doka Nederland Leveren en verwerken wapening Diepstraten/BBC Wapening Besix Steel Beton Dyckerho Basal Het verkeer dat het knooppunt Terbregseplein nadert, kan het bijna niet missen: het nieuwe viaduct dat in dit verkeersknooppunt wordt gebouwd. Voor het dubbele viaduct wordt een bijzondere bouwmethode gebruikt: de Incremental Launching Method. Dankzij dit technische hoogstandje kan het verkeer op het onderliggende weggennet tijdens de bouw gewoon door blijven rijden ( g. 1). ILM-METHODE technisch hoogstandje VIADUCT TERBREGSEPLEIN (A16 ROT TERDAM) GEBOUWD TERWIJL 'DE WINKEL OPEN IS' 4 VAKBL AD 1 2023 Auteur Annelotte Feijth, De Groene Boog ? Christian Carlie, Freyssinet 04. ILM-methode technisch hoogstandje.indd 4 13-03-23 13:19 1 Segmenten worden ingeschoven terwijl het verkeer onder het viaduct kan doorrijden. Foto Jorrit Lousber Voor de aansluiting op de bestaande A16 komt er een viaduct bestaande uit twee rijdekken (dek A en dek B) van ruim 400 m over het Ter- bregseplein, voor elke rijrichting één. De bouw van het viaduct is in volle gang en vindt plaats 'met de winkel open': het verkeer op het onder- liggende weggennet kan gewoon door blijven rijden terwijl het nieuwe viaduct wordt gebouwd. Dit is mogelijk doordat De Groene Boog koos voor de Incremental Launching Method, afgekort ILM. Hierbij worden in situ op een vaste plek ? de voorbouwlocatie ? seg- menten gebouwd, die na uitharding en afwer- king stukje bij beetje naar de overkant worden 'gelanceerd'. ILM De ILM-methode is in Nederland al een aantal keer eerder toegepast, onder andere bij de Brug bij Ewijk in de A50. Hier werden de (korte) aanbruggen tot aan de rivierpijlers gelanceerd. De methode wordt bij A16 wel voor de eerste keer toegepast bij een groot én in gebruik zijnd verkeersknooppunt. Bij de ILM-methode worden voorgespannen betonnen segmenten op de voorbouwlocatie aan elkaar gestort, in totaal 17 per viaduct. Na uitharding van een segment en het voorspan- nen met nagerekt staal, wordt het een etappe verder 'gelanceerd'. Zo wordt het viaduct, zon- der dat het verkeer het merkt, eens in de drie weken 22 tot 30 m langer. Het schuiven gaat ? met 2,5 m per uur ? zo langzaam, dat dit met het blote oog nauwelijks is te zien. BL AUWE L ANCEERNEUS Belangrijk onderdeel van de ILM is de zoge- noemde lanceerneus, een 'blauwe wig', samen- gesteld uit stalen pro elen. Dit is een 5 VAKBL AD 1 2023 04. ILM-methode technisch hoogstandje.indd 5 13-03-23 13:19 30 m lange stalen constructie die met voorspan- kabels is bevestigd aan de voorzijde van het segment dat als eerste werd gestort. Dit seg- ment gaat dan ook als eerste de snelweg over. De neus zorgt er voor dat gedurende de schuif- operatie de constructie telkens wordt afge- steund op de volgende pijler. De neus vermin- dert de lengte van het uitkragende betondeel en voorkomt zo dat het betonnen dekdeel naar beneden knikt/kiept op het moment dat de vij- zels hem voorbij het evenwichtspunt trekken. De gevorkte staalconstructie bestaat uit twee kolossale liggers die door een geboute vak- werkconstructie bij elkaar worden gehouden. R ANDVOORWA ARDE TENDER Vanuit de randvoorwaarde in de tenderfase dat het verkeer tijdens de realisatie gewoon door moet kunnen rijden, is de ILM-methode als oplossing naar voren gekomen. Dankzij de ILM-methode zijn er geen wegafsluitingen nodig. Wanneer was gekozen voor een traditi- onele bouwmethode of het bouwen met prefab liggers, zou er sprake zijn van aanzienlijk meer verkeershinder. Ander uitgangspunt tijdens de tenderfase was onder meer de hoge producti- viteit die met ILM wordt gerealiseerd. Daar- naast is een belangrijk feit dat het viaduct overdag kan worden gerealiseerd en dat het overgrote deel van de werkzaamheden en bouwverkeersstromen geconcentreerd zijn rond de goed bereikbare voorbouwlocatie. Hierdoor worden werkzaamheden boven de weg en raakvlakken tussen bouwverkeer en wegverkeer aanzienlijk beperkt, wat bijdraagt aan de veiligheid. 2 Doorsnede y-over 3 Voorbouwlocatie. Foto Topview-luchtfotogra e De stalen lanceerneus zorgt ervoor dat gedurende de schuifoperatie de constructie wordt afgesteund op de volgende pijler 6 VAKBL AD 1 2023 04. ILM-methode technisch hoogstandje.indd 6 13-03-23 13:19 FABRIEK OP LOCATIE Elk van de twee viaducten bestaat uit een koker- ligger met aan de bovenzijde uitkragende vleu- gels (g. 2). De segmenten voor de kokerliggers zijn allesbehalve standaard van vorm: het weg- dek maakt namelijk zowel in de horizontale as als in het verticale vlak een boogstraal. De segmenten worden aan de noordzijde van het Terbregseplein gebouwd (foto 3) in een driewekelijkse cyclus. Op de voorbouwlocatie bevinden zich drie zones waar de segmenten worden gefabriceerd (foto 4). Er is een wape - ningszone, een bekistings- en voorspanzone en als laatste de lanceringszone. In de eerste zone wordt de wapening van het segment gevlochten (foto 5). Als alle vlecht - werk klaar is, wordt de geprefabriceerde wapening op wieltjes de bekistingszone inge - rold. Dit is als het ware een langgerekte cake - vorm (2,80 m hoog, 30 m lang). Als de wape - ning in de bekistingszone is gereden, worden onder de wapening opblaaskussens van gewa- pend rubber geplaatst. Als de kussens zijn opgeblazen, worden de wieltjes onder het wapeningsstaal vandaan getrokken. Door de kussens weer leeg te laten lopen, zakt de wapening keurig op zijn plek in de bekisting. De bekisting is hoogwaardig en spiegelglad afgewerkt, waardoor hij 17 keer kan meegaan. Voor het tweede dek (dek B) is een nieuwe bekisting gebruikt, met name om tijd te winnen. In zone twee wordt het beton gestort; eerst de 'cakevorm' en enkele dagen later het dek van het viaduct met zijn kenmerkende vleugels. Het betonmengsel dat wordt toegepast voor het wegdek is speciaal te noemen. Het betreft een hogesterktebeton dat zelfverdichtend moet zijn vanwege locaties in de bekisting die moeilijk te bereiken en verdichten zijn. Vanwege de bouw - cyclus en bouwsnelheid is een snelle sterkte - ontwikkeling nodig. Dat vraagt wel om een goede beheersing van de uitharding en tempe - ratuurontwikkeling om scheur vorming te voor - komen. De snelle sterkteontwikkeling ? 32 N/ mm 2 na 1 dag, 56 N/mm 2 na 2 dagen ? maakt het mogelijk de driewekelijkse cyclus te hante - ren. Nadat het beton is gestort, hoeft het seg- ment slechts enkele dagen uit te harden. Ver volgens wordt voorspanning (dwars- en langsvoorspanning) aangebracht en in ver - schillende stappen gespannen. Tot slot wordt de bekisting 'opengeklapt' en kan het schuiven beginnen. Na het schuiven is er weer plaats om er een nieuw deel aan te storten. BRUTE KR ACHT Om de segmenten door te kunnen schuiven, zijn dwars op het dek tijdelijk zogenoemde pul- ling sticks aangebracht (foto 6). Dit zijn stalen HE-proelen waaraan in totaal twee trekka- bels zijn bevestigd. Het hele viaduct wordt vooruit getrokken met behulp van twee grote vijzels op deze trekkabels (foto 7). Er is een enorme trekkracht nodig om het viaduct over het Terbregseplein te trekken; de vijzels zijn de spieren van het project en trekken de segmen- ten achter elkaar over het Terbregseplein heen. Bij het eerste segment komen daarbij 11 strengen per kabel kijken. Bij het laatste seg- ment zijn er wel 56 strengen nodig en is er 1000 ton trekkracht nodig om dat laatste segment uit de bekisting te trekken. Eén vijzelgang levert een verschuiving van 300 mm op. Dankzij de vijzeltechniek kan goed worden bij- gestuurd. Om het segment op de juiste plek te krijgen, staat rondom meetapparatuur opge - steld. Ook zijn aan weerszijden in horizontale richting kleinere vijzels opgesteld om te kun- nen bijsturen. Dit zijn de zogenoemde side- guides. De krachten en ver vormingen die 4 Op de voorbouwlocatie bevinden zich drie zones waar de segmenten worden gefabriceerd, met vooraan de wapeningzone en erachter de bekistingszone. Foto Guus-Schoonewille-Fotograe 5 Wapening in het segment. Foto Guus-Schoonewille-Fotograe 7 VAKBL AD 1 2023 04. ILM-methode technisch hoogstandje.indd 7 13-03-23 13:20 optreden worden nauwlettend in de gaten gehouden, zowel bij het beton als bij de pijlers. De toleranties zijn zeer strikt, het is millimeter- werk en ongekend voor de betonbouw. TEFLONPL ATEN Spiegelgladde te onplaten met smeermiddel zorgen er voor dat het segment met zijn enorme gewicht kan bewegen (foto 8). Hier- mee wordt de wrijving voor een groot deel tenietgedaan, zodat er relatief weinig trek- kracht nodig is om het viaduct vooruit te bewegen. De platen worden aan een zijde van de opleg- ging, bij elk steunpunt, handmatig ingebracht. Ze schuiven in de lengte van de pijler over de stalen glijplaten mee, net zolang tot deze aan de andere kant van de staalconstructie weer vrijkomen. Daarna worden ze opnieuw ingevet en aan de voorkant er weer ingestoken, zodat het viaduct in beweging blijft. Als de vijzelinstallatie een druk heeft opge- bouwd van 150 bar, is het een kwestie van aan een hendeltje trekken waardoor het hele bovengelegen wegdek begint te schuiven. Dit klinkt natuurlijk makkelijker dan het in werke- lijkheid is. De vijzels zetten zich af op een spe- ciaal voor dit doel gebouwd betonnen land- hoofd. Dit landhoofd is extra zwaar gefundeerd. Hulppijlers naast de betonnen pijlers dienen als tijdelijke ondersteuningsconstructies om het viaduct naar de overkant te schuiven (foto 9). Wanneer straks het totale viaduct op zijn plek ligt, wordt deze opgevijzeld om ver vol- gens de de nitieve oplegtoestellen tussen pij- ler en wegdek te kunnen aanbrengen. L A ATSTE SCHUIF Het laatste segment van het eerste wegdek ligt inmiddels op zijn de nitieve plek. Vanaf hier wordt het viaduct met behulp van prefab lig- gers ? tijdens een buitendienststelling in augustus 2023 ? over het spoor verder gebouwd. De voornaamste reden hier voor is dat het spoor niet op elk moment buitendienst kan worden gesteld. Om de bouw van het viaduct geen vertraging op te laten lopen, wordt alvast gestart met het inschuiven van 7 Het hele viaduct wordt vooruit getrokken met behulp van twee grote vijzels op trekkabels 8 Te on platen zorgen er voor dat het segment kan bewegen. Foto Vincent Basler De segmenten worden vooruit getrokken door trekkabels aan tijdelijke stalen 'pulling sticks' 6 Pulling sticks (blauwe stalen HE-balken), waarmee het segment wordt voortgetrokken 8 VAKBL AD 1 2023 04. ILM-methode technisch hoogstandje.indd 8 13-03-23 13:20 FEITEN EN CIJFERS VOORSPANNING Dek A Langsvoorspanning: 261.390 kg Externe voorspanning: 84.229 kg Dwarsvoorspanning: 43.225 kg 20 stuks sferische oplegtoestellen Dek B Langsvoorspanning: 370.365 kg Externe voorspanning: 99.468 kg Dwarsvoorspanning: 86.850 kg 20 stuks sferische oplegtoestellen MEER LEZEN Over de bekisting voor de segmenten is eind 2021 in Betoniek Vakblad 2021/4 het artikel ' Voorbouwmethode vraagt om bijzondere bekistingsoplossing' verschenen. Dit artikel is beschikbaar op Betoniek.nl. VIDEO'S Over het project en de uitvoering zijn verschil- lende interessante video's beschikbaar: Bouwmethode viaduct Terbregseplein: Timelapse; viaduct schuift over de A20: het tweede wegdek. Dit gebeurt tot aan het spoor (Rotterdam-Gouda/Utrecht), waar het viaduct zal aansluiten op de A16 richting Breda. Binnenkort wordt alles voorgespannen met nagerekt staal en wordt gestart met het aan- brengen van de randelementen en het storten van de schampkanten. Als dat is gebeurd, kan er ge asfalteerd worden. Nu segment 17 is inge- schoven, wordt ook gestart met de ombouw- fase. Hierbij wordt circa 550 ton staal als hulp- constructie omgezet van het eerste dek (dek A) naar het tweede dek (dek B). Ook de lanceer- neus is inmiddels gedemonteerd en wordt bin- nenkort opnieuw opgebouwd op dek B. Daarna begint het hele kunstje weer van vooraf aan. Een leuk detail: het tweede wegdek (dek B) is anderhalf keer zo breed als het eerste, doordat op wegdek B plaats moet zijn voor een oprit. HUZARENSTUK De bouw van het viaduct over het Terbregse- plein is een echt huzarenstuk. Het is een zeer complexe klus die met grote zorgvuldigheid wordt uitgevoerd, met als eerste prioriteit de veiligheid van de mensen die eraan werken en de weggebruikers die onder de werkzaam- heden doorrijden. Het eindproduct: twee via- ducten van ruim 400 m, voor beide rijrichtingen één. De enige voegen die er straks zijn, zitten aan de uiteinden bij beide landhoofden. Het wegdek zelf wordt een monolithisch geheel. Of we ooit nog zo'n project gaan zien? We hopen er natuurlijk wel op. Te onplaten met smeermiddel zorgen ervoor dat het enorm zware segment kan bewegen 9 Blauwe hulppijlers naast de betonnen pijlers dienen als tijdelijke ondersteuningsconstructies om het viaduct naar de overkant te schuiven. Foto Laila Willems-Fotogra e 10 Het viaduct op weg naar het spoor, waar het met prefab liggers wordt verder gebouwd. Foto Topview-luchtfotogra e 9 VAKBL AD 1 2023 04. ILM-methode technisch hoogstandje.indd 9 13-03-23 13:20 WAPENING FUNDATIES WINDPL ANBL AUW GROOTSCHALIG GEPREFABRICEERD Wapening van o shore windturbinefundaties: a piece of cake?a piece of cake? De wapening voor de fundatie van 24 o shore windturbines, onderdeel van het grotere project Windplanblauw, is grootschalig geprefabriceerd. Alleen zo kon de gewenste snelle uitvoering worden gerealiseerd. ARTIKELEN OVER WAPENING In Betoniek Vakblad delen we ervaringen over het bouwen met beton. Daarbij belichten we onder meer de toepassing van het materiaal beton en de inzet van materieel. Minder aan- dacht gaat uit naar de component die 'alles bij elkaar houdt', de wapening. De wapeningssec- tor heeft echter ook niet stil gezeten. Sterker nog: in digitalisering zijn inke slagen gemaakt, maar in 'main stream betonwerk' moeten die nog plaatsvinden. In Betoniek Vak- blad presenteren we in een aantal a everin- gen voorbeelden uit deze verbindende bedrijfstak. PROJECTGEGEVENS Project Windplanblauw Opdrachtgever SwifterwinT en Vattenfall Ontwerp en uitvoering fundaties Ballast Nedam Wapening fundaties Spanberg wapening 1 Wapening voor de fundatie van o shore windturbine 10 VAKBL AD 1 2023 Auteur Dennis Knaap, Bedrijfsleider Spanberg Wapening 10. Wapening van offshore windturbinefundaties.indd 10 13-03-23 08:55 I n het project Windplanblauw zijn in totaal 74 bestaande windturbines ver vangen door 61 moderne turbines met meer vermogen. Dit windpark, gelegen in de gemeenten Dronten en Lelystad, krijgt een vermogen van 335 MW. Van de nieuwe windturbines zijn er 37 op het land (onshore) en 24 in het IJsselmeer geplaatst (o shore). UITDAGINGEN Bij gebruikelijke opbouw van o shore windtur- binefundaties wordt vaak gebruikgemaakt van een monopile fundatie, die per windmolen bestaat uit één grote stalen paal, waarop een overgangsstuk (transition piece) wordt geplaatst als basis voor de mast van de wind- molen. Bij Windplanblauw is gekozen voor een oplossing die ? in grote lijnen ? meer lijkt op de windturbinefundaties die vaker op het land worden toegepast. De fundaties van de 24 o shore windturbines uit het project zijn opgebouwd uit 22 stalen funderingspalen met een diameter van 1,10 m. Hierop is de fundatieplaat met een diameter van 21 m aangebracht. Ten behoeve van de uit- voering van het in-situbetonwerk, is een pre- fab-betonnen werkvloer gemonteerd. In het midden van deze werkvloer zijn enkele hulp- palen geplaatst. Waar het traditioneel gebruikelijk is wapening 'staaf voor staaf' in het werk op te bouwen, zou dat bij deze fundaties zeer uitdagend worden. Zo bevat elke fundatie circa 140 ton wapening met een meest voorkomende diameter van Ø32 mm. Dit betekent al snel meer dan 70 mandagen werk met continue kraanhulp. De vraag van hoofdaannemer Ballast Nedam was echter de wapening binnen vijf werkdagen stortklaar op te leveren. Gebrek aan werk- ruimte, verlet door wind en zeegang en de gewenste snelle doorlooptijd, vroegen om een onconventionele oplossing. Deze werd gevon- den door de wapening grootschalig te prefa- briceren. 2 Geprefabriceerde taartpunt 11 VAKBL AD 1 2023 10. Wapening van offshore windturbinefundaties.indd 11 13-03-23 08:55 TA ARTPUNTEN De wapening van elke fundatie is opgedeeld in een centrale kern met daaromheen acht 'taart- punten' (foto 2). Zeven daar van zijn geprefa- briceerd. Na het plaatsen van die prefab taart - punten, werd de wapening voltooid met een in het werk aangebrachte sluitmoot. De zeven prefab taartpunten hebben een afmeting van 8 × 7 m 2 en een gewicht van circa 14 ton. Ze zijn geprefabriceerd in Wieringer - werf waarna ze per schip zijn ver voerd naar Lelystad. Daar zijn ze met een kraanschip op de werkvloer geplaatst. De centrale kern van de wapeningskorf is ook het centrale deel van de fundering waarin zich de 154 stuks ankers bevinden. Op dit deel is later de mast van de windturbine afgespannen. Om invulling te geven aan de gewenste plaat - singsnauwkeurigheid van deze ankergroep, is het pakket van 3,50 m lange ankers opgeno- men in de centrale geprefabriceerde wape - ningskorf. MA AT VOERING WAPENING Naast het enorme gewicht van de kor ven en de gewenste stijfheid bij transport en hijswerk, vroeg ook de maatvoering van de taartpunten alle aandacht. Niet in de laatste plaats omdat de wapening voornamelijk uit staven Ø32 mm bestaat, waarmee je in het werk eigenlijk niets meer kunt wanneer het niet zou passen. Tij- dens de prefabricage werden de taartpunten gemaatvoerd, waarmee ze precies over de betreende drie buispalen van de fundering pasten. Daarbij is uiteraard rekening gehouden met een plaatsingstolerantie van de palen. Tij- dens prefabricage is daarbij gebruikgemaakt van drie 'dummy' paalkoppen (foto 3). Bij de maatvoering was niet alleen de zuivere plaatsing van het wapeningsstaal belangrijk, maar ook de beheersing van de vorm van de staaf bij het knippen en buigen. Vooral het 'stralen' (gebogen uitvoeren met een gevraagde buigstraal), gaf bij de start van het werk nogal wat hoofdbrekens. Niet alleen heeft elke radiaal aangebrachte staaf een andere straal, maar ook de maatbeheersing van het stralen was een uitdaging, onder meer door veel mogelijke verstoringen. Zo verschilt, afhankelijk van de leverancier (walserij) de ribbel op de staaf. We kennen dat wel als de 'handtekening' van de walserij. Afhankelijk van de stand van de ribbels van de staaf bij het plaatsen in de straalbank zal de staaf zich anders gedragen, terwijl juist een zeer beheersbare en constante maatvoering is gewenst. Ook viel op dat ? ondanks de aan- dacht voor ribbeltype en invoer positie ? de variatie in staalkwaliteit een eect had op de 3 3D-wapeningsmodel met op achtergrond dummy paalkoppen De wapening is opgedeeld in een centrale kern met daaromheen zeven prefab taartpunten en een in het werk aangebrachte sluitmoot 12 VAKBL AD 1 2023 10. Wapening van offshore windturbinefundaties.indd 12 13-03-23 08:55 beheersbaarheid van de maatvoering. Niet iedereen realiseert zich dat, maar ook wape- ningsstaal is niet volstrekt homogeen, zeker niet met de (positieve) ontwikkeling van toe - nemende recycling van staal. Om dit probleem het hoofd te bieden, is gewerkt vanaf een vernieuwd type straalbank. Daarbij wordt de staaf niet alleen maar gebo - gen door de vooraf (vast) ingestelde positie van de straalbank. Deze vernieuwde bank beheerst daarnaast ook de maatvoering door de gestraalde wapeningsstaaf direct te contro - leren en de benodigde instelling van de straal- bank zelf direct (dynamisch) aan te passen. 3D-MODEL Na plaatsing van de taartpunten moest in het werk nog een deel van de wapening worden aangebracht, zoals de sluitmoot en de omslui- ting van de paalkopen. Door het gebruik van een 3D-model konden de kor ven vooraf 'virtueel' worden gevlochten (g. 4). Zo kon worden onderzocht of en hoe de korf voor de wapening- monteurs bereikbaar was voor het plaatsen van de bijlegwapening rondom de paalkoppen. Ook van de sluitmoot is de interne bereikbaarheid vooraf in detail uitgewerkt in het 3D-model. Daarbij moet worden aangetekend dat virtueel vlechten meer is dan alleen 3D modelleren van de wapening. Ook alle montagefasen van de wapening worden laag-voor-laag uitgewerkt. Dat vraagt van de modelleur het nodige vlech- tersinzicht. De gemaakte kosten voor deze zeer gedetail- leerde modellering betaalde zich overigens dubbel en dwars terug in het aantal benodigde manuren en in de beheersbaarheid van het project. SUCCESVOLLE WERKMETHODE De grootschalige prefabricage van wapenings - kor ven was een succesvolle werkmethode bij Windplanblauw. Door het gehele werk eerst in een 3D-model uit te werken en virtueel te vlechten, werd een eectieve en veilige werk - methode gevonden. Het werken met gestraalde wapening van grote diameters met een geringe maattolerantie bleek een uitdaging. Verbeterde straalapparatuur bood uitkomst. 4 Fragmenten uit het 3D-wapeningsmodel VOLGENDE AFLEVERINGEN In een volgend artikel in Betoniek Vakblad over wapening gaan we verder in op de 'IKEA- benadering' van de wapening. 13 VAKBL AD 1 2023 10. Wapening van offshore windturbinefundaties.indd 13 13-03-23 08:55 Nabehandeling essentieel voor kwaliteit beton OPNIEUW A ANDACHT A AN NABEHANDELING IN STUTECH-STUDIER APPORT Auteurs Marc Ottelé, TU Delft, fac. CiTG | Mark van der Wolf, Ballast Nedam Infra Projects 1 Nabehandelen met behulp van folie De essentie van het goed nabehandelen van beton is al vaak besproken. Nabehandeling is noodzakelijk voor beton met een lange levensduur en een mooi uiterlijk. Een CROW-onderzoek naar betonaantasting in combinatie met mosgroei was aanleiding het thema nogmaals te bestuderen. Resultaat is een nieuw studierapport van Stutech-studiegroep 68 'Nabehandeling'. 14 VAKBL AD 1 2023 14. Nabehandeling essentieel voor kwaliteit beton.indd 14 13-03-23 13:21 I n de praktijk blijkt de kennis van nut en noodzaak van nabehandelen binnen een belangrijk deel van de betonsector te zijn weggezakt. Het besef van de gevolgen van niet of slecht nabehandelen is er onvoldoende. Bij specialisten is die kennis vaak wel aanwezig, maar dat geldt vaak niet voor degenen die in de praktijk voor de nabehandeling moeten zorgen. Oorzaken zijn onder meer tijdsdruk, kosten en de tendens dat veel 'aan de markt wordt overlaten'. Dit was, samen met het verschijnen van CROW-rapport ' Verkennend onderzoek naar betonaantasting in combinatie met mosgroei', aanleiding Stutech-studiegroep 68 op te star - ten. Deze studiegroep begon in 2019, 35 jaar na het verschijnen van het eerste Stutech-rapport 7 over nabehandeling, met als doelstelling: "Bestaande inzichten in de nabehandeling van beton te toetsen, uit te breiden en daar waar nodig te komen tot nieuwe aanbevelingen, mede in relatie tot nu gangbare mengsel- samenstellingen." Het eindrapport, Stutech- rapport 36, is eind 2022 verschenen. Hoewel nabehandeling van beton ruim beschreven staat in de literatuur, zijn door de Stutech- studiegroep meerdere aandachtspunten naar voren gekomen die in de dagelijkse praktijk nogal eens worden veronachtzaamd. Na een toelichting op nut en noodzaak van nabehan- delen, worden de belangrijkste aandachts - punten in dit artikel nader toegelicht. NABEHANDELEN Nadat betonspecie is verwerkt (gestort, ver - dicht en afgewerkt) is een laatste bewerking nodig: het nabehandelen. Het belangrijkste doel daar van is te voorkomen dat de verhar - dende betonspecie en ver volgens het jonge beton voortijdig uitdrogen (g. 2). Door vocht - verlies in de opper vlaktelaag zou namelijk de chemische reactie tussen cement en water voortijdig stoppen. Dit veroorzaakt poreuze en stuivende betonopper vlakken die minder sterk en minder duurzaam zijn. Een correcte en vol- doende lang volgehouden nabehandeling van betonopper vlakken is noodzakelijk om de gewenste duurzaamheid te bereiken. Daarmee heeft het ook een grote invloed op de milieu- impact (sustainability). Denk aan het beperken van renovatie, beheer en onderhoud en moge - lijk toekomstig hergebruik. Bekende methoden om na te behandelen zijn het afdekken van het opper vlak met een folie STUTECH-STUDIEGROEP 68 Stutech-studiegroep 68 bestond uit een brede vertegenwoordiging uit de sector: ? Marc Ottele (TU Delft, voorzitter, redactieteam) ? Angelo Saraber (RWS, redactieteam) ? Mark van der Wolf (Ballast Nedam, secreta- ris, redactieteam) ? Ronald de Vree (rapporteur, redactieteam) ? Arjan Cheizoo (BAM Infra) ? Edward Ermens (Nebest) ? Patrick Holthuizen (TU Delft) ? Hans Huppertz (Cugla) ? Harry Kouwenhoven (BTE Groep, Mentor Stutech) ? Jeroen van Oosten (Heijmans Infra) ? Mario de Rooij (TNO) ? Wim Segers (RWS GPO) ? Maarten Swinkels (SGS Intron) ? Jurjen Talsma (Kwaliteitsdienst beton) ? Jack Theunissen (TBS-SVA Groep) ? Nico Vonk (Ecocem) 2 Nabehandelen voorkomt uitdroging van beton 3 Aanbrengen curing compound. Bron Peter de Koning 15 VAKBL AD 1 2023 14. Nabehandeling essentieel voor kwaliteit beton.indd 15 13-03-23 13:21 (foto 1) of een natte jute deken. Ook is het mogelijk een curing compound op te spuiten of water op het opper vlak te vernevelen (foto 4). Het langer laten staan van de bekisting is de eenvoudigste en beste nabehandeling met name voor wanden (foto 5). NABEHANDELINGSTIJD EN -KL ASSEN Belangrijk is de duur dat moet worden nabe- handeld. Die hangt af van de ontwikkeling van de eigenschappen van de buitenhuid van beton. Zodra die buitenhuid voldoende dicht is, kan de nabehandeling worden gestopt. Om hier meer handen en voeten aan te geven is er de nabehandelingsklasse. In de uitvoerings- norm NEN-EN 13670 worden vier klassen onderscheiden: 1 t/m 4. Afhankelijk van de klasse moet er tot een bepaald percentage van de 28-daagse karakteristieke druksterkte worden nabehandeld. De nabehandelingsklasse die moet worden toegepast, moet door de ontwerper worden vermeld in de uitvoeringsspeci catie. Sterkteontwikkeling Bepalend voor de nabehandelingsduur is zoals gezegd de sterkteontwikkeling van het beton. Om hier een beeld van te krijgen wordt bij voor-keur de methode van gewogen rijpheid toege- past. Bij gebruik van gewogen rijpheid moet een recente ijkgra ek voor het desbetre ende beton beschikbaar worden gesteld conform NEN 5970. Er zijn ook enkele andere methoden om de sterkteontwikkeling te bepalen. Voor alle methoden geldt dat het noodzakelijk is dat bekend is bij welke druksterkte de nabehande- ling kan worden gestopt. Dit moet in de uitvoe- ringsspeci caties worden opgenomen. Tabellen F.1, F.2 en F.3 Als geen nauwkeurige methode wordt gebruikt voor het bepalen van de betonsterkte in de dekkingszone, kan gebruik worden gemaakt van de tabellen F.1, F.2 en F.3 uit de bijlage F van NEN-EN 13670. In deze tabellen wordt de nabehandelingsperiode in dagen gegeven op basis van opper vlaktetemperatuur (o.b.v. bui- tentemperatuur of gemeten door middel van thermokoppel in het betonopper vlak) en ont-wikkeling van de waarde 'r '. Deze r-waarde geeft de verhouding weer tussen de 2-daagste en de 28-daagse sterkte. Hij moet op de a e- verbon worden vermeld of op een andere manier voorafgaand aan de stort aan de afne- mer bekend worden gemaakt. Helaas is hier- van in de praktijk nauwelijks sprake. Tabel F.1, F.2 en F3. is er voor respectievelijk nabehandelingsklasse 2, 3 en 4. Als voorbeeld is in tabel 2 in dit artikel tabel F.2 weergegeven. De nabehandelperiode (dagen) kan bij gemid- delde en traag verhardende mengsels, afhan- kelijk van de buitentemperatuur, wel eens 4 tot 18 dagen bedragen. INVLOED BINDMIDDEL EN OVERIGE GRONDSTOFFEN De huidige normen voor nabehandelen zijn gebaseerd op bindmiddelen en grondsto en waar veel er varing mee is. Op basis van duur- zaamheidsoverwegingen worden in beton meer en meer bindmiddelen met minder of zelfs helemaal geen portlandcementklinker toegepast. Hierdoor kan een adequate nabe- handeling kritischer worden (lange termijn eigenschappen van deze bindmiddelen zijn nog onvoldoende bekend). De vraag rijst of de nor- men voor nabehandelen ook op (nieuwe) bind- middelen van toepassing zijn. Zeer waarschijn- lijk is dit niet het gevale en wordt nabehandeling zeer waarschijnlijk kritischer. De Stutech-studiegroep meent dat hier op korte termijn nader onderzoek voor zal moeten worden uitgevoerd. NABEHANDELEN De de nitie en omschrijving van nabehande- ling is in het nieuwe Stutech-rapport 36 inte- graal overgenomen vanuit Stutech-rapport 7 (1987). Deze luidt: Nabehandelen is de verzameling van acties, die worden uitgevoerd om vroegtijdige uitdroging van het verse betonoppervlak tegen te gaan met als doel de hydratatie ook in de betonhuid zodanig te laten doorlopen dat ook daar een dichte betonstructuur wordt verkregen. 4 Het spuiten van curing compound of het vernevelen van water op het opper vlak 5 Het langer laten staan van de bekisting is de eenvoudigste en beste nabehandeling met name voor wanden Aanbevolen wordt nut en noodzaak van een extra milieuklasse XM (mechanische aantasting) te onderzoeken Tabel 1. Nabehandelingsklassen (Tabel 4 uit NEN-EN 13670) NABEHANDELINGS- KL ASSE 1NABEHANDELINGS- KL ASSE 2NABEHANDELINGS- KL ASSE 3NABEHANDELINGS- KL ASSE 4 Periode (h) 12 * NV TNV TNV T Percentage van de gespeci ceerde karakteristieke druk- sterkte na 28 dagen NV T 35%50%70% * Mits de zetting niet meer dan 5 h bedraagt en de oppervlaktetemperatuur van het beton 5 °C of hoger is 16 VAKBL AD 1 2023 14. Nabehandeling essentieel voor kwaliteit beton.indd 16 13-03-23 13:21 Om die zelfde duurzaamheidsredenen komen er steeds meer nieuwe secundaire grondstoen op de markt om het beton te verduurzamen. Wat dit voor invloed heeft op de nodige nabehande- ling moet ook verder worden onderzocht. CURING COMPOUNDS: WERKING EN EFFECTIVITEIT Een curing compound lijkt op het eerste gezicht een pragmatische manier om beton na te behandelen. Men spuit een vloeistof op een pas gestort betonopper vlak, waardoor de ver - damping van water uit het jonge beton afge - remd wordt. Maar de conclusie uit de Stutech- studie is dat het aanbrengen van een curing compound niet automatisch leidt tot de gewenste eigenschappen in de betonhuid. Er moet extra aandacht worden besteed aan de eectiviteit en de praktische uitvoerbaarheid van het aanbrengen van een curing compound en aan de kwaliteitscontrole van zowel het product zelf als de aangebrachte laag op het betonopper vlak. Er blijken veel onduidelijkheden te zijn, zoals: ? Wat is de prestatie van een curing com- pound? Hoeveel water kan alsnog uit het beton verdampen ondanks de aangebrachte laag curing compound? Er zijn verschillende typen curing compound beschikbaar op de markt. Deze hebben verschillende eigen- schappen en leveren daardoor ook verschil- lende prestaties. ? Hoe dik moet de laag curing compound ten minste zijn? ? Wat is de juiste manier van applicatie van de curing compound? Welke methode resul- teert in een volledig gesloten lm en ver - eiste laagdikte op het opper vlak? ? Is de curing compound geschikt voor toe - passing op horizontale (bijv. vloeren) en/of verticale vlakken? ? Hoe wordt beoordeeld of de juiste hoeveel- heid curing compound per m 2 is aange - bracht, zowel horizontaal als verticaal? ? Hoe lang gaat de curing compound het ver - dampen van water uit het betonopper vlak tegen en wanneer is her-applicatie noodza- kelijk? ? Hoe slijtvast is die curing compound tijdens de werkzaamheden na het aanbrengen van de curing compound, bijvoorbeeld als erover wordt gelopen? ? Afhankelijk van het type en de weersom- standigheden zal de aangebrachte laag na verloop van tijd verdwijnen. Hoelang dat duurt, is onbekend en zal mogelijk per pro- duct en type curing (werkzame bestandde - len) verschillen. De term curing compound is een algemeen begrip; er zijn veel typen curing compound op de markt. Verschillende typen hebben elk hun eigen werkzame stof en daarmee verschil- lende eigenschappen en prestaties. Specica- ties moeten worden vastgesteld over het vochtvasthoudend vermogen, werkingsduur, methode van applicatie en registratie en ove - rige van belang zijnde eecten op het beton maar ook op de omgeving (milieu-impact). Een manier om de prestaties van curing compound vast te leggen is de zogenoemde curing eci- ency index. CURING EFFICIENCY INDEX Er is een prenorm voor de beoordeling van de werkzaamheid van curing compounds (NPR-CEN/TS14754-1). Met de in deze norm beschreven methode wordt de prestatie 'curing eciency index' bepaald. Als de waarde daarvan gemiddeld groter is dan 70% over een voorgeschreven periode, wordt de curing compound volgens NEN 8670 geacht geschikt te zijn voor het nabehandelen van beton. Er zijn echter de nodige vragen met betrekking tot curing eciency index. Zo is niet duidelijk of het de juiste bepalingsmethode is om na te gaan of de curing compound wel voldoende blijft werken. Als bij- voorbeeld uit de meting van de curing eciency index blijkt dat na 72 uur de gemeten waarde lager is dan 70%, betekent dat dan dat in de praktijk na 72 uur opnieuw een laag moet worden aangebracht? En hoelang duurt het dan dat die combinatie van een eerste en tweede laag niet meer voldoende is? Ook is niet duidelijk of de methode waarmee het vochtvasthoudend vermogen wordt bepaald wel maatgevend is in alle toepassingen. De methode is gebaseerd op een meting op een proefstuk waarin een CEM I wordt gebruikt. De vraag is of dezelfde curing eciency index wordt gevonden als bijvoor - beeld het veel in Nederland toegepaste CEM III/B wordt gebruikt. Mocht bij gebruik van een ander cement of bindmiddel een andere waarde voor de curing eciency index worden gevonden, dan is de in NPR-CEN/TS14754-1 beschreven methode dus niet in het algemeen geschikt voor de beoordeling van een curing compound. In dat geval zou voor elk cement of bindmiddel de curing eciency index van een curing compound bepaald moeten worden. De Stutech-studiegroep is van mening dat hier - voor aanvullend onderzoek nodig is. Helaas is gebleken dat van de meeste op de markt zijnde curing compounds de curing eciency index niet is bepaald of het wordt slechts sporadisch gedaan op basis van een 'eigen' aangepaste of andere richtlijn. De vraag is of de normen voor nabehandelen ook op (nieuwe) bindmiddelen van toepassing zijn Tabel 2. Tabel F.2 uit NEN-EN 13670 nabehandelingstijden voor nabehandelingsklasse 3 OPPERVL AK TETEMPER ATUUR VAN HET BETON (T), °C MINIMALE NABEHANDELINGSPERIODE, DAGEN a Ontwikkeling van de betonsterkte c, d (fcm2/fcm28 ) = r Snel r 0,50 Gemiddeld 0,50 > r 0,30Tr aag 0,30> r 0,15 t 25 1,52,53,5 25 > t 15 2,047 15 > t 10 2,5712 10 > t 5 b 3,5 918 a Plus een eventuele periode na zetting indien deze langer duurt dan 5 h. b Bij temperaturen lager dan 5 °C behoort de duur te worden verlengd met een periode gelijk aan de tijd waarin de temperatuur lager was dan 5 °C. c De ontwikkeling van de betonsterkte is de verhouding tussen de gemiddelde druksterkte na 2 dagen en de gemiddelde druksterkte na 28 dagen, bepaald uit initiële beproevingen of gebaseerd op bekende prestaties van beton met vergelijkbare samenstelling (zie EN 206-1) . d Voor een zeer trage ontwikkeling van de betonsterkte behoren speciale eisen te worden gegeven in de uitvoeringsspecicatie. 17 VAKBL AD 1 2023 14. Nabehandeling essentieel voor kwaliteit beton.indd 17 13-03-23 13:21 COÖRDINATIE EN INFORMATIEOVERDR ACHT De ontwerpende en uitvoerende partijen moeten vooraf vaststellen wie binnen het uitvoerings- team verantwoordelijk is voor het voorbereiden, de toe te passen nabehandelingsmethode en -materialen en het uitvoeren van een deugdelijke nabehandeling en handhaving. Dit moet voor elk betonopper vlak/-onderdeel worden vastgelegd in de uitvoeringsspecicatie(s). Daarbij gaat het om de nabehandelingsklasse, hoe er wordt nabehandeld, eventuele noodzaak om jong beton te beschermen tegen agressieve stoen en eventuele speciale nabehandelingseisen. Een en ander in overeenstemming met artikel 8.5 van NEN-EN 13670. De uitvoeringsspecicaties moeten door of namens de ontwerpende partij worden verstrekt PRESTATIES CURING COMPOUNDS Samengevat is het volgende noodzakelijk voor het toepassen van curing compounds: ? De prestatie van de curing compound dient te worden getest zoals omschreven in NPR- CEN/TS 14754-1. ? Op het productinformatieblad van de curing compound moet voldoende informatie aan- wezig zijn over de verwerking en de werking van curing compound. Het volgende moet worden vermeld: - De applicatiemethode van de curing compound. - Het noodzakelijke verbruik van de curing compound per m 2. - Informatie over hoe vaak de curing com- pound opnieuw aangebracht moet wor - den, afhankelijk van de periode dat de curing compound een (gemiddeld) vocht - vasthoudend vermogen 70% heeft. - Zaken die de werking van de curing com- pound negatief beïnvloeden (beloop- baarheid, weersomstandigheden, etc.) - Verwerking op verticale oppervlakken of boven het hoofd (bijvoorbeeld onderkant van horizontale delen). - Nadelige eecten van het toepassen van de curing compound, zoals hechting van coating op het oppervlak, verkleuring van het beton, hechting van beton aan wape - ningsstaal, stortnaden etc. ? De veiligheid en gezondheidsaspecten van de curing compound moeten in een Material Safety Datasheet (MSDS) beschikbaar zijn. N ab ehandelen van b eton - stroomschema W ie W at Hoe Projectleiding - Benoem coö rdinator nab ehandeling - W erkvoorb ereiding/uitvoering/Q C? ? Ontwerp - Stel de nab ehandelingsklasse vast - N EN -EN 1 3 6 7 0 + N EN 8 6 7 0 ; N EN 8 0 0 5; ROK; CU R -aanb eveling 1 0 0 ? Ontwerp, werk-voorb ereiding en b etoncentrale - Stel methode b epaling nab ehandelingsduur vast - N EN -EN 1 3 6 7 0 ; N EN 8 0 0 5; ROK T heoretisch/rijpheid/vaste waarde ? - Stel de b etoneigenschappen vast - r-waarde; ijklijn; c -waarde ? W erkvoorb ereiding - Stel de theoretische nab ehandelingsduur vast - N EN -EN 1 3 6 7 0 ; N EN 8 0 0 5; ROK T heoretisch/rijpheid/vaste waarde ? Ontwerp en werk-voorb ereiding - Stel de nab ehandelingsmethode voor alle oppervlakken vast van het te storten onderdeel ? ? Is het oppervlak b ekist en kan de b ekisting tijdens de gehele nab ehandelingsduur b lijven staan? ??\ o Laat de b ekisting staan o Z org ervoor dat oppervlakken die niet b ekist z ijn ook worden nab ehandeld ???? Is het mogelijk het oppervlak van het gestorte b eton volledig af te dekken met folie? ?? \ o D ek het oppervlak af met folie o Z org dat het b eton is afgesloten z odat geen lucht langs het b eton kan stromen o Controleer gedurende de gehele nab ehandelingsduur of de folie het b eton nog goed afsluit ???? Is het mogelijk het oppervlak van het gestorte b eton volledig af te dekken met jutte en nat te houden? ??\ o D ek het oppervlak af met jutte en maak het nat o Controleer gedurende de gehele nab ehandelingsduur of de jutte nog nat is o Breng wanneer nodig ex tra water aan ???? Is het mogelijk het oppervlak van het gestorte b eton volledig nat te houden? ??\ o Maak het b eton nat o Controleer gedurende de gehele nab ehandelingsduur of het b eton nog nat is o Breng wanneer nodig ex tra water aan ???? Pas een curing compound toe waarvan de geschiktheid is aangetoond. \ o Stel vast welke curing compound kan worden toegepast (merk en type) o Stel vast hoeveel curing compound per m 2 geb ruikt moet worden conform productb lad o Stel vast hoe vaak de curing compound opnieuw moet worden aangeb racht o Controleer gedurende de gehele nab ehandelingsduur of er nog voldoende curing compound op het b eton aanwez ig is o Breng wanneer nodig opnieuw curing compound aan Ontwerp en werk - voorb ereiding - Bereid de nab ehandeling voor ? U itvoering - Voer het b etonwerk uit ? U itvoering - Pas de nab ehandeling toe en start met de registratie en controle ? ? ? ? Is de nab ehandeling nog effectief? ??\ Is de theoretische nab ehandelingsduur nog van toepassing? ??\ Is de werkelijke nab ehandelingsduur b ereikt? ?? ???? ???? ???? Herstel de nab ehandeling Stel de nab ehandelingsduur b ij Ga door met nab ehandelen U itvoering - Stop met nab ehandelen ? W erkvoorb ereiding en uitvoering - Archiveer de gegevens 6 Processchema voor het nabehandelen van beton, zoals door de Stutech studiegroep is uitgewerkt aan de aannemer (NEN 8670 art. 4.2.5). Ten behoeve van de uitvoering moeten de uitvoe - ringsspecicaties worden vertaald naar een werkplan, waarin een praktische invulling wordt gegeven aan de uitvoeringsspecicaties. Daar - naast moeten keuringsplannen worden opge - steld. Met de keuringsplannen wordt geborgd dat de werkplannen worden uitgevoerd. De werkplannen en keuringsplannen worden opge - steld door de aannemer (NEN 8670 art. 4.2.5). Om het gehele proces inzichtelijk te maken, heeft de studiegroep een stroomschema opge -steld dat als hulpmiddel gebruikt kan worden om het proces van nabehandelen in goede banen te leiden (g. 6). KENNIS VAN NABEHANDELEN Om het kennisniveau over nabehandelen weer op peil te krijgen moet het onderwerp beter worden ingebed in het onderwijs. In samen- werking met de sector moet worden geïnven- tariseerd hoe kennisniveau en bewustwording kunnen worden verbeterd. Iedereen die betrokken is bij beton ? ontwerpers, werk - 18 VAKBL AD 1 2023 14. Nabehandeling essentieel voor kwaliteit beton.indd 18 13-03-23 13:21 WEBINAR NABEHANDELEN In november 2022 was er een webinar over Nabehandelen, georganiseerd door Betoniek en Betonhuis. Jurjen Talsma (Kwaliteitsdienst beton) en Frans Pere (Tillman Construction Che- micals) lichtten het belang en de mogelijkheden van nabehandelen toe, inclusief de laatste inzichten. Leden van Betoniek en Betonhuis kun- nen dit webinar terug kijken op www.betoniek.nl/ webinar-nabehandelen-terugkijken voorbereiders, uitvoerders, producenten van beton, degenen die het nabehandelen uitvoe - ren en controleren ? moet bewust worden gemaakt wat de eigen bijdrage is aan de pres - tatie van het eindproduct. Voor iedereen moet duidelijk worden wat een goede betonhuid betekent voor de prestaties er van. Dit gaat ver - der dan het simpel volgen van een norm of een uitvoeringsvoorschrift. Daarbij moeten de nadelige gevolgen van een slechte nabehan- deling voor het voetlicht worden gebracht. Hier is niet alleen een rol weggelegd voor de Betonvereniging en studieverenigingen zoals Stutech, Stubeco, Stub, maar ook technische- en vakopleidingen zoals mbo, hbo en wo. Uiteindelijk zou het kunnen leiden tot een nieuwe CROW-CUR-Aanbeveling, die net als de oude CUR-Aanbeveling 31 zorgt voor een verdieping van de kennis en waarin aanvul- lende eisen bij het gebruik van curing com- pounds zijn opgenomen. Hiermee kan nabe - handelen explicieter worden opgenomen in specicaties en bestekken. A ANBEVELINGEN Naast eerder genoemde vragen doet de Stutech- studiegroep in haar rapport een aantal aanbeve - lingen. Deze worden hieronder toegelicht. Coördinator nabehandeling Gebrekkige communicatie tussen alle betrok - kenen bij het proces van nabehandelen wordt als een knelpunt er varen. Om die reden advi- seert de studiegroep om een coördinator nabehandeling aan te stellen. Deze is verant - woordelijk voor het gehele proces van nabe - handelen en is een belangrijk instrument om het proces te bewaken en borgen. Certicatie curing compound De Stutech-studiegroep is van mening dat er behoefte is aan meer duidelijkheid over de eigenschappen en de gegarandeerde kwaliteit van curing compounds. Gepleit wordt voor een certicatiesysteem voor curing compounds. Certicatie kan op basis van het systeem van beoordelingsrichtlijnen (BRL). In een derge - lijke beoordelingsrichtlijn moeten ten minste de volgende aspecten opgenomen zijn: ? Testmethoden en keuringsfrequenties; ? Opgave van vochtvasthoudend vermogen op alle gemeten tijdstippen; ? Eisen omtrent de inhoud van het product - informatieblad; Meetmethode nabehandelingsperiode Een beter inzicht in de nauwkeurigheid en de uitvoerbaarheid van onderzoek waarmee de eigenschappen van het beton, met name de sterkte maar bij voorkeur ook de porositeit of de permeabiliteit, in de buitenhuid kunnen worden vastgesteld, is wenselijk. Deze eigenschappen zijn een criterium waarop kan worden geba- seerd of er lang genoeg is nabehandeld. Een praktische niet-destructieve methode om achteraf op de bouwplaats en/of de betonfabriek vast te stellen of er voldoende is nabehandeld, is (nog) niet beschikbaar. Hier liggen mogelijkhe - den voor verder onderzoek en ontwikkeling. In de verschillende normen worden meetmetho- den aangegeven waarmee dat op basis van de sterkte van het beton kan worden vastgesteld. Het zijn vrijwel alle indirecte methoden, zoals de ontwikkeling van de rijpheid of de verhardings - proef. Daarbij zijn drie knelpunten vastgesteld: 1. Als beton niet of slecht wordt nabehandeld, geven deze indirecte methoden daarover geen uitsluitsel. De buitenhuid kan volledig zijn uit - gedroogd terwijl de rijpheid of de verhardings - proef de indruk wekt dat het allemaal prima is. 2. Zijn de methoden nauwkeurig genoeg om het verschil tussen 50 en 70% van de karak - teristieke sterkte te meten? Daarbij moet worden opgemerkt dat de methode gewo- gen rijpheid in principe geldt voor 'jong beton' en 70% van de karakteristieke sterkte is zeker geen jong beton meer. 3. In de praktijk blijkt dat een (recente) ijkgraek van de gebruikte betonspecie die op de juiste wijze is opgesteld (zoals beschreven in NEN 5970) vaak niet beschikbaar is. Om die reden pleit de Stutech-studiegroep er voor dat het opstellen van een ijkgraek en de infor - matie hierover naar de afnemer van het beton gaat vallen onder het beoordelingssysteem van de van toepassing zijnde certicatierege - ling. Voor betonmortel is dat BRL 1801. De conclusie is duidelijk: Geen van de meet - methoden is zo robuust dat het gebruik daar - van in de bouwpraktijk zonder de benodigde deskundigheid kan plaatsvinden. Voorstel milieuklasse XM (mechanische aantasting) Het nabehandelen van het betonopper vlak speelt een grote rol om een solide betonopper - vlak te realiseren. Er is in de Nederlandse aan- vulling (NEN 8005) voor betonsamenstellin- gen geen mogelijkheid om specieke eisen te stellen aan de hardheid van een betonopper - vlak als dit mechanisch wordt belast. In Duits - land bestaat naast de bekende milieuklassen ook een milieuklasse XM. Deze beschrijft de aantasting door middel van mechanische belasting. Nederland kent deze milieuklasse niet. Er zijn situaties denkbaar waarbij er bij- voorbeeld slechts uitsluitend een milieuklasse X0 of XC1 wordt voorgeschreven, maar waarbij tevens een hoge slijtvastheid gewenst is. In dat geval kan mogelijk een te lichte nabehandeling worden voorgeschreven. De Duitse regelge - ving schrijft voor dat beton met XM nabehan- deld moet worden totdat minimaal 70% van de gespeciceerde karakteristieke sterkte bereikt is naast aanvullende betonspecicaties. Aan- bevolen wordt nut en noodzaak van deze extra milieuklasse te onderzoeken. VERBETERINGEN Er is veel bekend over het thema nabehandelen van beton, echter zijn er ook nog veel procesver - beteringen mogelijk in de huidige bouwpraktijk om de kwaliteit van de buitenhuid te borgen. De uitkomsten van het Stutech-rapport kunnen worden gebruikt voor het verder in detail uit - werken door een CROW-commissie, zoals ook het geval was na publicatie van Stutech-rap- port 7. Die laatstgenoemde resulteerde in CUR- Aanbeveling 31, die inmiddels ingetrokken is. Een opvolger is zoals gezegd zeer wenselijk. Met het verschijnen van NEN 8670 in mei 2021 is er een nadere uitwerking gekomen van NEN-EN 13670 (Het ver vaardigen van beton- constructies), waardoor er opnieuw normatief richting is gegeven hoe moet worden nabehan- deld en ook hoe dit moet worden geregis - treerd. Maar er is en blijft een belangrijke rol weggelegd voor educatie over het waarom en hoe van een goede nabehandeling. 19 VAKBL AD 1 2023 14. Nabehandeling essentieel voor kwaliteit beton.indd 19 13-03-23 13:21 BEOORDELINGSRICHTLIJN 2601 CEMENT VERNIEUWD Nieuwe normen, nieuwe cementen, nieuwe BRL 1 Cement 20 VAKBL AD 1 2023 Auteurs Ton van Beek, SKG-IKOB | Theo Klootwijk, KIWA 20. Nieuwe normen, nieuwe cementen, nieuwe BRL.indd 20 13-03-23 13:23 Welk cement kun je het beste in welke omstandigheden toepassen? Een goede vraag, waarop in de nieuwe NEN 8005 antwoord wordt gegeven. Dit antwoord is nu ook verwerkt in de beoordelingsrichtlijn voor het KOMO-productcerti caat voor cement, de BRL 2601. Deze BRL geeft daardoor beter de mogelijkheid om nieuwe cementsoorten een plek te geven in de bouwpraktijk. D e betonwereld ontwikkelt zich snel en de regelgeving past zich daarop aan. Van- wege ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid en beschikbaarheid van grond- sto en was het nodig regelgeving voor cement te actualiseren. Daarom is er hard gewerkt aan nor- men en beoordelingsrichtlijnen om andere dan gebruikelijke cementen toe te kunnen passen in beton, met het behoud van kwaliteit. DE REGELGEVING Om kwalitatief goed beton te kunnen maken, gebruiken we in Nederland, net als in andere landen, een stelsel van regelgeving. Met deze regelgeving wordt de kwaliteit van beton geborgd, zodat het voldoet aan wetgeving maar ook aan de wensen van de eindgebruiker en de aannemer. In guur 2 is schematisch weerge- geven hoe de regelgeving voor beton is geor- ganiseerd. Je ziet hier dat er een duidelijke rol is voor Europa; hier worden de meeste normen gemaakt. Dit heeft als voordeel dat producten eenvoudig de grens over kunnen, omdat dezelfde taal wordt gesproken. Een voor- beeld van regelgeving is de NEN-EN 197- serie voor verschillende soorten cement. Om aan te sluiten aan de Nederlandse wet- geving en speci eke wensen worden er nationale bijlagen ontwikkeld. In Neder- land kun je met KOMO-productcerti caten aantonen dat wordt voldaan aan de Neder- landse wetgeving en wensen. Deze pro- ductcerti caten zijn gebaseerd op beoor- delingsrichtlijnen (BRL), zoals BRL 2601 voor cement (foto 3). DE VER ANDERINGEN IN DE GRONDSTOFFEN Met de komst van nieuwe grondsto en voor de Nederlandse betonmarkt, zoals composiet- cement, diverse vulsto en en korrelvormige materialen, wordt steeds gekeken of de regel- geving hierop moet worden aangepast. Hierbij wordt als eerste stap meestal begonnen met de volgende aspecten: ? Kan deze grondstof worden toegepast in beton? ? Wat is de invloed van de grondstof op de kwaliteit van het beton? ? Is de regelgeving belemmerend? Met de introductie van portland-composietce- ment CEM II/C-M en composietcement CEM VI, verscheen een nieuw deel in de NEN-EN 197- serie: NEN-EN 197-5. De nodige aanpassingen aan de regelgeving bleek echter breder te zijn. Ook cementen die nu wel in de NEN-EN 197-1 staan, zijn niet allemaal zonder meer toege- staan in Nederland. In de betonnorm, NEN-EN 206, staat dat cementen mogen worden gebruikt die zijn toegelaten in het betre ende land. Dit hebben we in Nederland geregeld in de nationale bijlage NEN 8005. Hier stond ech- ter dat alleen de volgende cementen mochten worden gebruikt: portlandcement, port- landslakcement, portlandvliegascement, portlandleisteencement en hoogovencement. Andere cementen konden alleen gebruikt worden als gelijkwaardigheid kon worden aangetoond (via CROW-CUR Aanbeveling 48, daarover later meer). Bouwindustrie KOMO MO Bo uwbesluit NL-BSB CE Alle afspraken die we Met elkaar maken Afspraken die we standaard met elkaar maken op het gebied van kwaliteit Voldoen aan Nederlandse wet en regelgeving Voldoen aan Europese wet en regelgeving BRL geeft daardoor beter de mogelijkheid om nieuwe cementsoorten KOMO ®PRODUCTCERTIFICAAT SKGIKOB.012743.02.NLUitgegeven op: 01-03-2023 Vervangt: SKGIKOB.012743.01.NL Geldig tot: 01-03-2028 Uitgegeven: 28 -11-2022 Beoordeeld is:-kwaliteitssysteem-productPeriodieke controle Certificaathouder Overslagstation Productielocatie Hollandse Cement Maatschappij (H.C.M.) BV Hollandse Cement Maatschappij (H.C.M.) BV S.A. Compagnie des Ciments Belges NV Beukenallee 1 Vlasweg 11 Grand-Route 260 8019 BA Zwolle 4782 PW MOERDIJK B-7530 Gaurain -Ramecroix T: (038) 423 25 42 T: (0168) 38 11 60 T: +32 (0)692 525 11 E: Kantoor@hcmcement.nl E: Terminal@hcm.nl E: info@ccb.be I: www.hcmcement.nl I: www.hcmcement.nl I: www.ccb.be Hollandse Cement Maatschappij (H.C.M.) BV CementCEM II/A -LL 52,5 R Verklaring van SKG -IKOB Dit KOMO ®productcertificaat is op basis van BRL 2601 Cement d.d. 01 -09-2022 afgegeven conform het vigerende Reglement voor Attestering, Certificatie en Inspectie van SKG -IKOB. Het kwaliteitssysteem en de productkenmerken behorende bij cement worden periodiek gecontroleerd. Op basis daarvan verklaart SKG -IKOB dat: ?het gerechtvaardigd vertrouwen bestaat, dat het door de certificaathouder geleverde cement bij aflevering voldoet aan de in dit productcertificaat vastgelegde technische specificatie, mits de cement voorzien is van het KOMO ?-merk op een wijze als aangegeve n in dit productcertificaat. De essenti?le kenmerken, zoals vastgelegd in de van toepassing zijnde Europese norm, maken geen onderdeel uit van deze verklaring. Voor SKG -IKOB ir. H.A.J. van DartelCertificatiemanagerDe kwaliteitsverklaring is voorts opgenomen in het overzicht op de website van Stichting KOMO: www.komo.nl. De gebruikers van deze kwaliteitsverklaring worden geadviseerd op www.skgikob.nl te controleren of dit document nog geldig is. Deze kwaliteitsverklaring bestaat uit 2 bladzijden. 3 Voorbeeld van een KOMO-productcerti caat voor portland-composietcement (CEM II) Om meer cementen toepasbaar te maken, is NEN 8005 aangepast, met onder meer de toevoeging van tabel 2 Regelgeving in de bouw Om de kwaliteit van nieuwe cementen te borgen zoals we gewend zijn, is BRL 2601 aangepast 21 VAKBL AD 1 2023 20. Nieuwe normen, nieuwe cementen, nieuwe BRL.indd 21 13-03-23 13:23 MEER LEZEN Betoniek Standaard 15/10 Zoek de verschillen DE A ANGEPASTE NEN 8005 Om meer cementen toepasbaar te maken, is NEN 8005 aangepast (zie ook kader 'Nieuwe NEN 8005'). De belangrijkste aanpassing met betrekking tot cement is de toevoeging van tabel CC (g. 4). Deze tabel geeft aan welke NIEUWE NEN 8005 Behalve de genoemde tabel CC is NEN 8005:2022 nog op een paar andere terreinen gewijzigd. In hoofdlijnen gaat het om de volgende wijzigingen: ? Introductie van een minimaal klinkergehalte voor milieuklassen XC3, XC4, XF2, XF3 en XF4 (tabel B / tabel D in NEN 8005:2014). ? Introductie van nieuwe cementen volgens NEN-EN 197-5. ? Koppeling tussen de milieuklassen en de daarvoor geschikt geachte cementen (via bijlage CC). Dit sluit aan bij de werkwijze die is geïntroduceerd bij het minimum klinkergehalte. ? Toelichting bij de begrippen 'algemene geschiktheid' en 'specieke geschiktheid' in paragraaf 5.1. ? Introductie van het begrip 'kalkconsumerende vulstof' en opname van de testmethode om dit vast te stellen als bijlage DD. Hiermee kunnen vulstoen op de juiste manier worden verdisconteerd in de berekening van het minimum klinkergehalte. ? De volgorde van de tekst is aangepast, zodat de inhoud van NEN 8005 beter aansluit bij NEN-EN 206: de tabel 'Minimaal vereiste hoeveelheid jn materiaal' is verplaatst naar 5.4.1, 'Lucht - gehalte als jn materiaal' met tabel is verplaatst naar 5.4.3. De aanduiding van tabellen B t/m F is hierdoor in de nieuwe versie gewijzigd. 4 Geschiktheid van cementen voor milieuklassen op basis van Tabel CC NEN 8005 cementen uit NEN-EN 197-1 en NEN-EN 197-5 kunnen worden toegepast en in welke milieu- klasse. Hier zien we de 'oude' bekende cemen- ten terug zoals portlandcement, hoogoven- cement en vliegascement. Deze cementen worden gezien als cementen die overal voor toepasbaar zijn. Andere cementen zijn voor een beperkt aantal toepassingen reeds te gebrui- ken. Voor deze cementen is de gelijkwaardig- heid reeds aangetoond op basis van er varing uit het buitenland of op basis van de CROW-CUR Aanbeveling 48. Als het cement volgens tabel CC in de aange - geven milieuklasse toepasbaar is (groen), dan is aanvullend onderzoek niet nodig. Als het cement volgens de tabel niet toepasbaar is in de aangegeven milieuklasse (geel), dan bete - kent het nog niet dat het cement in zijn geheel niet kan worden gebruikt in de betreende milieuklasse. Ten eerste zijn alle cementen te gebruiken in milieuklasse X0. Het cement kan in de andere milieuklassen worden gebruikt als er aangetoond is dat het cement geschikt is door middel van een gelijkwaardigheidstraject volgens de CROW-CUR Aanbeveling 48. CROW-CUR A ANBEVELING 48 CROW-CUR Aanbeveling 48:2022 'Procedures, criteria en beproevingsmethoden voor de toet - sing van de geschik