Band Uitgave STANDAARD voor technologie en uitvoering van beton april 2017 20 16 Zelfverdichtend beton: haarlemmer olie? Aandachtspunten bij de toepassing van zelfverdichtend beton Betoniek 16-20.indd 1 13-04-17 11:45 2 april 2017 STANDAARD 16 I 20 Zelfverdichtend beton: haarlemmerolie? Bij zelfverdichtend beton hebben we het vaak over de vele voordelen en mogelijkheden van dit materiaal. Je zou haast de indruk krijgen dat het dé oplossing is voor elk uitvoeringsprobleem waarbij alles vanzelf gaat. Juist het storten van zelfverdichtend beton vraagt echter een grondige voorbereiding en bekendheid met de eigenschappen van dit materiaal. In deze Betoniek gaan we daarom vooral in op de uit- dagingen bij de toepassing van zelfverdichtend beton. Zelfverdichtend beton Zelfverdichtend beton is ? de naam zegt het al ? beton dat na het storten niet hoeft te worden verdicht zoals dat bij normaal beton wél het geval is. De specie kan, dankzij de hoge vloeibaarheid, ontluchten zonder verdichtingsenergie toe te voegen. Het beton is zo vloeibaar dat het vanzelf door de bekisting loopt, de wapening omhult en alle hoeken en gaatjes vult. In vergelijking met normaal beton levert het een bijzonder fraai en glad oppervlak op. Zelfverdichtend beton is daarom bijzonder geschikt voor moeilijk te vullen bekistingen, hoge wape- ningsconcentraties en beton met hoge esthetische eisen. Omdat bij de verwerking geen geluids- en trillingsoverlast van trilap- paratuur ontstaat, biedt het materiaal ook mogelijkheden voor een verbetering van de arbeidsomstandigheden. Geschiedenis Zelfverdichtend beton is eind jaren tachtig van de vorige eeuw ontwikkeld in Japan. Er was geconstateerd dat onvoldoende verdich- ting een grote rol speelde in de duurzaamheid van betonconstructies. Vanwege een tekort aan vakmensen werd gezocht naar beton dat niet verdicht hoefde te worden. In Nederland werd zelfverdichtend beton vanwege andere voordelen aan het einde van de jaren negen- tig geïntroduceerd. Dat was vooral vanwege de verbetering van de arbeidsomstandighe- den in de prefab industrie. Samenstelling De hoge vloeibaarheid is vooral mogelijk gemaakt door de introductie van de derde- generatie-plastificeerders (polycarboxylaat ethers; zie ook Betoniek 16/10). Deze super- plastificeerders ? die in Nederland in de ? Schoonbeton in Vinex-huis Floriande in Hoofddorp, foto: VOBN Betoniek 16-20.indd 2 13-04-17 11:45 3 april 2017 STANDAARD 16 I 20 tweede helft van de jaren negentig zijn geïn- troduceerd ? zijn aanzienlijk effectiever dan de eerste- en tweede-generatie-plastificeerders. De betonsamenstelling wordt gekenmerkt door het hoge gehalte aan cement, vulstoffen en hulpstoffen. Zo is beton met bijvoorbeeld 360 kg cement en 200 kg vulstof niet uitzon- derlijk. In deze Betoniek kijken we naar een aantal aspecten die speciale aandacht kunnen vra- gen bij de toepassing van zelfverdichtend beton. We behandelen achtereenvolgens de druksterkte, de specie-eigenschappen, de bekisting, het storten en tot slot de warmte- ontwikkeling van zelfverdichtend beton. Ontwerp betonconstructie en druksterkte De aandachtspunten voor het werken met zelfverdichtend beton beginnen al bij het ontwerp: zelfverdichtend beton kan een aanzienlijk hogere druksterkte hebben dan nodig is voor de door de constructeur voor- geschreven druksterkteklasse. Zelfverdichtend beton is bij gelijke water-cementfactor meestal sterker dan normaal beton. Dit komt onder andere door het hogere aandeel cementsteen waardoor er minder spannings- 1 Het zelfverdich- tend beton is gewapend met rvs-vezels, foto VOBN Checklist verwerking ZVB ? vloeiafstand 5 ? 10 m ? vrije valhoogte 2 m ? hogere druksterkte/treksterkte ? meer warmteontwikkeling ? storttempo nauwkeurig afstemmen ? hogere bekistingsdruk ? zorgvuldige nabehandeling ? overhoogte ? visuele controle vullen bekisting Betoniek 16-20.indd 3 13-04-17 11:45 4 april 2017 STANDAARD 16 I 20 concentraties ontstaan rondom de grotere korrels toeslagmateriaal. Daarnaast beïn- vloedt de vulstof de structuur van de cement- steen in positieve zin: de vulstof verbetert de korrelpakking (dus minder poriën en daar- door hogere sterkte) en daarnaast wordt er in het geval van kalksteenmeel aangenomen dat het oppervlak van de deeltjes dient als kiem voor de afzetting van hydratatieproducten. Verder is, doordat er niet wordt verdicht, de binding tussen de toeslagkorrels en de cementsteen beter. Het effect op de druk- sterkte is zo groot dat er al snel een beton wordt geleverd met een sterkte behorend bij sterkteklasse C45/55. Vaak wordt ook een sterkte van C55/67 geleverd, ook als door de constructeur een sterkteklasse C20/25 is voorgeschreven. Deze hogere druksterkte heeft diverse voordelen, maar voor veel toe- passingen als nadeel dat de treksterkte ook aanzienlijk hoger is dan die waarmee de constructeur rekening heeft gehouden. Bij ongewijzigde wapening wordt bij scheur- vorming de scheurwijdte groter naarmate de treksterkte van het beton hoger is. Dit prin- cipe wordt uitgelegd in Betoniek 12/24 'De B van Beton' en in Betoniek 13/30 'Beheerst scheuren'. In figuur 2 is een theoretisch voorbeeld te zien van de invloed van de betonsterkteklasse op de scheurwijdte. Uit de grafiek blijkt dat wanneer wordt uitgegaan van C20/25 maar door toepassing van zelf- verdichtend beton een sterkte behorend bij Regelgeving Bij de introductie van zelfverdichtend beton was het niet zeker of de door de constructeur voor normaal beton gehanteerde formules voor de relatie tussen de druksterkte\ en de treksterkte, krimp, kruip en elasticiteitsmodulus wel konden worden gehanteerd. De samenstelling van zelfverdichtend beton voldeed weliswaar aan de eisen van de toen van toe\ passing zijnde norm NEN 5950 (VBT), maar week wel sterk af van die van normaal beton. Bij \ het opstellen van CUR- Aanbeveling 93 'Zelfverdichtend beton' werd daarom een uitgebreid \ vergelijkend onderzoek uitgevoerd. Hieruit bleek dat er (bij gelijke druksterkte) geen signif\ icant verschil is tussen de mechanische eigenschappen van zelfverdichtend en normaal beton. De CUR-A\ anbeveling, uitgegeven in 2002, kon zich hierdoor inhoudelijk beperken tot aanvullingen op de normen voor betontechnologie (NEN 5950/VBT) en de uitvoering (NEN 6722/VBU)\ . Naast CUR-Aanbeveling 93 verschenen er in de periode 2000 ? 2005 ook certificatierichtlijnen voor zelfverdichtend beton. In 2010 volgde Europese regelgeving met het verschijnen van EN 206-9, een aanvulling op de toenmalige Europese norm voor beton EN 206-1\ . In 2014 zijn de aanvullende bepalingen opgenomen in EN 206 en is EN 206-9 komen te vervallen. De bepalingen in EN 206 betreffen de eigenschappen van de zelfverdichten\ de betonspecie. Voor de verwerking van zelfverdichtend beton worden er enkele specifieke aanwijzing\ en gege- ven in EN 13670 'Het vervaardigen van betonconstructies' die de eerdergenoemde VBU ver- vangt. Het betreft onder andere het advies de vrije valhoogte en de hori\ zontale stroming te beperken om ontmenging te voorkomen. 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 scheurwijdte [mm] C 30/ 37 C2 0/25 C40/50 C50/60 2 Invloed van de betonsterkteklasse op de scheurwijdte. De waarden zijn berekend op basis van het model van CIRIA C 660, uit- gaande van een vloer van 300 mm dik, een wapenings- percentage van 1,4%, een staafdia- meter van 20 mm en verhindering aan de uiteinden Betoniek 16-20.indd 4 13-04-17 11:45 5 april 2017 STANDAARD 16 I 20 C50/60 wordt geleverd, de scheurwijdte bijna tweemaal zo groot kan worden als door de constructeur beoogd. Specie-eigenschappen De belangrijkste eigenschap van betonspecie is de verwerkbaarheid. Deze wordt bij nor- maal beton vastgelegd met consistentieklas- sen. Bij zelfverdichtend beton zijn er twee specie-eigenschappen die we niet of nauwe- lijks kennen bij andere consistentieklassen: het passerend vermogen en de stabiliteit. Het passerend vermogen is de mate waarin de specie de wapening kan passeren (en blok- kering dus wordt voorkomen). Met stabiliteit wordt de weerstand tegen ontmenging bedoeld. Dit zijn kritische eigenschappen die je graag allebei goed wilt beheersen. Helaas kun je als technoloog niet in één richting sturen om beide eigenschappen te verbete- ren. Het verhogen van het passerend vermo- gen gaat namelijk meestal ten koste van de stabiliteit en omgekeerd. De specie-eigen- schappen van zelfverdichtend beton zijn dus altijd een compromis, waarbij afhankelijk van de toepassing meer de nadruk kan worden gelegd op de stabiliteit of op het passerend vermogen. Het passerend vermogen wordt gemeten met een L-box of J-ring. De resultaten worden beïnvloed door het gehalte aan pasta, de korrelgradering en het vloeigedrag. Het vloeigedrag van zelfverdichtend beton wordt gekarakteriseerd door twee eigenschappen: de taaiheid of stroperigheid ofwel de viscosi- teit, meestal uitgedrukt in een trechtertijd, en de consistentie, uitgedrukt in de vloeimaat. Het passerend vermogen neemt toe met toenemende vloeimaat en met afnemende trechtertijd. Deze toenemende vloeibaarheid bij afnemende viscositeit vermindert echter de stabiliteit. Het risico op luchtinsluiting neemt toe met toenemende viscositeit. In figuur 3 zijn deze relaties schematisch weer- gegeven. De getallen in figuur 3 dienen als voorbeeld; deze waarden variëren per meng- sel en toepassing. Voor moeilijke situaties zoals hoge wanden of kolommen met hoge wapeningsconcentraties zijn er hoge eisen aan de stabiliteit én aan het passerend vermogen. Voor deze situaties kan meestal het beste een hoge vloeimaat worden gecombineerd met een hoge trechtertijd. Zoals uit figuur 3 blijkt, verhoogt een dergelijk mengsel echter het risico op luchtinsluitin- gen. Het vullen van de bekisting moet daarom langzaam gebeuren, zodat de betonspecie de tijd krijgt rondom de wapening te vloeien, de bekisting volledig te vullen en te ontluchten. Sturen op eigenschappen De verwerkbaarheid van zelfverdichtend beton is gevoeliger voor variaties in het watergehalte, de specietemperatuur en de eigenschappen van de grondstoffen dan normaal beton. De betontechnoloog moet daardoor vaker bijsturen om de eigenschap- pen van de specie binnen de gewenste kaders te houden. De betontechnoloog kan de eigenschappen van de zelfverdichtende betonspecie vooral sturen met het poederge- halte (cement/vulstof), het watergehalte en de soort en hoeveelheid hulpstof. Vaak moet aan twee knoppen tegelijk worden gedraaid om het beoogde effect te bereiken. Om bij- 0 5 10 15 20 25 30 trechtertijd [s] vloeimaat [cm] zelfverdicht end beton 50 55 60 65 70 75 80 85 luchtinsluiting blokkering ontmenging 3 Risicogebieden in relatie tot de vloeimaat en de trechtertijd Betoniek 16-20.indd 5 13-04-17 11:45 6 april 2017 STANDAARD 16 I 20 voorbeeld de trechtertijd te verhogen zonder de vloeimaat te verlagen, zal naast het verla- gen van het watergehalte de hoeveelheid hulpstof moeten worden verhoogd. Met het sturen op de specie-eigenschappen direct na aanmaak zijn we er nog niet. De specie-eigenschappen moeten ook op het moment van storten en wat betreft de stabi- liteit ook na het storten voldoen aan de gestelde eisen. Bij normaal beton kan een stortploeg enigszins corrigeren voor een afwijkende consistentie, door meer of minder te verdichten, maar bij zelfverdichtend beton is deze optie er niet. Het is daarom essentieel het verloop van de specie-eigenschappen in de tijd te beheersen en regelmatig te contro- leren. Bedacht moet worden dat de specie- temperatuur hierop een grote invloed heeft. Zowel het passerend vermogen als de stabili- teit zijn hierbij relevant. Vaak zal de vloeimaat afnemen en de trechtertijd toenemen en daarmee de stabiliteit toenemen, maar bij sommige hulpstoffen is het ook mogelijk dat de vloeimaat in het eerste uur na aanmaak nog wat toeneemt. Bekisting Ook de bekisting vraagt bij zelfverdichtend beton bijzondere aandacht. Het gaat hierbij zowel om de oppervlaktekwaliteit als de sterkte van de bekisting. Bekistingsoppervlak Zelfverdichtend beton leent zich uitstekend voor beton met hoge esthetische eisen en voor elementen met complexe vormen en kleine details (foto 4). Door zelfverdichtend beton toe te passen, kunnen zandlopers en grindnesten worden voorkomen. Verder ontstaat er door het hoge poedergehalte een egaal en zeer dicht en glad oppervlak. De keerzijde hiervan is echter dat elke oneffen- heid duidelijk zichtbaar wordt. Bij zichtbeton zonder extra aandacht voor de kwaliteit van het bekistingsoppervlak kunnen daardoor storende elementen of patronen ontstaan die bij toepassing van normaal beton minder zouden opvallen. Het is daarom altijd belang- rijk voor een schone bekisting en een gelijk- matige dunne laag ontkistingsolie te zorgen. Sterkte van de bekisting De hoge vloeibaarheid van zelfverdichtend beton resulteert in een hogere bekistingsdruk dan bij normaal beton. Door de hoge vloei- baarheid is zelfverdichtend beton te beschou- wen als een vloeistof. Veiligheidshalve moet daarom worden gerekend met de hydrostati- sche druk (zie kader 'Hydrostatische druk'). Door het thixotrope gedrag van betonspecie (in rust is de specie minder vloeibaar dan wan- neer er energie wordt ingebracht) zal deze druk echter alleen bij hoge stortsnelheden (meer dan circa 3 m per uur) echt zo hoog worden. 4 Deze wand met L-vormige sparing is makkelijker te reali- seren met zelfver- dichtend beton dan met normaal beton en trilnaalden bron: Guidelines for Execution of SCC, Danish Technologi- cal Institute, may 2008 Betoniek 16-20.indd 6 13-04-17 11:45 7 april 2017 STANDAARD 16 I 20 Indien de specie van onderaf in de bekisting wordt gepompt, kan de druk ter plaatse van de aansluiting door de overdruk van de pomp echter zelfs groter zijn dan de hydrostatische druk. Verder moet worden bedacht dat ook op de sparingen de druk hoger is dan gebrui- kelijk. Bij een gesloten bekisting moeten er uiteraard één of meerdere overlopen zijn om overdruk kwijt te raken en luchtinsluitingen te voorko- men. Verder moet worden bedacht dat zelf- verdichtend beton meestal niet zelfnivelle - rend is. Er zal daarom, bij van bovenaf vullen, voldoende overhoogte moeten worden gemaakt om de gesloten bekisting volledig te kunnen vullen. Storten Doordat zelfverdichtend beton niet verdicht hoeft te worden en met zijn hoge vloeibaar- heid makkelijk de bekisting vult, kan zelfver- dichtend beton eenvoudiger worden gestort dan normaal beton. Ook hierbij zijn er echter een aantal belangrijke aandachtspunten. Omdat de verwerkbaarheid meestal terug- loopt in de tijd is het verstandig de verwerk- baarheid van de specie op het werk frequent te controleren. Dit is vooral van belang als er vertraging ontstaat en de specie niet gelijk kan worden verwerkt. Als de verwerkbaarheid te ver is teruggelopen, is er tenslotte geen sprake meer van zelfverdichtend beton (foto 5). Deze controle kan plaatsvinden door een visuele beoordeling van het vloeigedrag. Hiervoor is wel ervaring nodig. Een alternatief is het meten van de vloeimaat en de trechter- tijd of het uitvoeren van een eenvoudige veldproef (zoals specie tijdens het lossen door een rooster laten lopen) om het passerend vermogen te beoordelen. Zelfverdichtend beton kan het beste direct, onder vloeistofniveau, in de al eerder gestorte specie worden gestort, dus zonder valhoogte. Hydrostatische druk De druk in een vloeistof wordt hydrostatische druk genoemd. Deze druk ontstaat door het gewicht van de vloeistof boven het meetpunt. Deze druk werkt in alle richtingen en is op gelijke hoogte overal even groot. De hydrostatische druk p kan eenvou- dig worden berekend met de volgende formule: p = · h · g Met: = dichtheid van de betonspecie (kg/m 3) h = afstand tussen het meetpunt en de oppervlakte van de specie (m) g = valversnelling = 9,81 m/s 2 De druk p wordt uitgedrukt in de eenheid Pascal (Pa), 1 Pa = 1 N/m 2. Uit deze formule volgt dat bij een volle bekisting van 4 m hoog en een dichtheid van de betonspecie van 2350 kg/m 3, de be- tonspecie onderaan de kist een druk uitoefent van circa 92 000 Pa. Uitgedrukt in de ons vertrouwde eenheid is dit afgerond 0,09 MPa, ofwel 0,09 N/mm 2. In vergelijking met de druksterkte van beton is dat een verwaarloosbare belasting. Per vierkante meter gaat het echter om 9000 kg dat onderaan op de bekisting drukt. Ter vergelijking, uitgaande van een stijgsnelheid van 2 m per uur wordt voor consistentieklasse S3 rekening gehouden met een bekistingsdruk van circa 45 kN/m 2, ofwel 4500 kg per m 2. 5 Bij een te lage ver- werkbaarheid wordt de bekisting niet volledig gevuld bron: Guidelines for Execution of SCC, Danish Technologi- cal Institute, may 2008 Betoniek 16-20.indd 7 13-04-17 11:45 8 april 2017 STANDAARD 16 I 20 Dit kan zowel door een bekisting van onderaf te vullen als door het uiteinde van de slang of stortkoker in de specie te hangen. Op deze wijze wordt er geen extra lucht in de specie gebracht en is er geen risico op ontmenging als gevolg van vrije val. Indien dit niet moge- lijk is, wordt de vrije valhoogte bij voorkeur beperkt tot maximaal 2 m om ontmenging te voorkomen. Probeer hierbij de bekisting zo veel mogelijk schoon te houden. Spetters op de bekisting die de tijd krijgen uit te drogen, kunnen namelijk een zichtbare aftekening geven (foto 6). Voorkomen moet worden dat de specie over meer dan 5 tot 10 m vrij kan vloeien, omdat de specie dan kan gaan ontmengen (foto 7). De afstand waarover de specie veilig horizon- taal kan vloeien, is uiteraard afhankelijk van de specie-eigenschappen maar daarnaast van de vorm van de bekisting en van de hoeveelheid wapening en andere obstakels. Meer wape- ning betekent een hoger risico op ontmen- ging. Bij een lange bekisting moet er dus op meerdere punten worden gelost om ontmen- ging te voorkomen. De betonspecie moet de gelegenheid krijgen om te ontluchten. Hiervoor is het nodig in een rustig tempo c.q. in dunne lagen te storten. Vooral bij kolommen met een relatief kleine diameter is dit een uitdaging! Voor het ontluchten is het ook nuttig de specie over 6 Vervuiling van de kist tijdens het stor- ten kan zichtbaar blijven bron: Jaap van Eldik 7 Ontmenging tijdens het storten van een vloer bron: Guidelines for Execution of SCC, Danish Technologi- cal Institute, may 2008 Betoniek 16-20.indd 8 13-04-17 11:45 9 april 2017 STANDAARD 16 I 20 enige afstand horizontaal te laten stromen, maar zoals eerder aangegeven moet deze afstand wel worden beperkt. Tot slot is het van belang het stroomgedrag van de specie en het vullen van de bekisting visueel te volgen om blokkering of ontmen- ging tijdig te kunnen waarnemen. Voor grote bekistingen kan het noodzakelijk zijn hiervoor voorzieningen als kijkgaatjes aan te brengen. De specie moet soepel door de wapening lopen. Grote niveauverschillen wijzen hierbij op blokkering. Verder moet het grove toeslag- materiaal zichtbaar zijn aan het oppervlak. Schuim op het oppervlak of afwezigheid van grof toeslagmateriaal duiden op ontmenging (foto 8). Verdichting Het is uiteraard niet de bedoeling zelfverdich- tend beton te verdichten. Als de specie de juiste eigenschappen heeft, kan het toevoe- gen van verdichtingsenergie ertoe leiden dat de specie ontmengt. Toch kan het verstandig zijn voor noodgevallen wat trilnaalden achter de hand te houden. De bekisting moet wel voldoende toegankelijk zijn zodat de specie indien nodig ook handmatig kan worden verdicht. Wanneer door een stagnatie de verwerkbaarheid van gereedstaande betonspecie zodanig is teruggelopen dat er geen sprake meer is van zelfverdichtend beton en aanvoer van verse specie te lang gaat duren, kan dan worden besloten toch verder te storten in combinatie met verdich- ten. Uiteraard moeten de risico's hierbij opwegen tegen het alternatief van een lang- durige stortonderbreking en mag er nog geen sprake zijn van een begin van de binding. Nabehandeling Zelfverdichtend beton vertoont door het hoge gehalte aan zeer fijne delen vrijwel geen 8 Voorbeeld van ont- mengd zelfverdich- tend beton bron: Robert te Dorsthorst Betoniek 16-20.indd 9 13-04-17 11:45 10 april 2017 STANDAARD 16 I 20 bleeding. Hierdoor is zelfverdichtend beton zeer gevoelig voor uitdroging aan het verse betonoppervlak en daarmee voor plastische krimpscheuren. Afhankelijk van de omstan- digheden kan het nodig zijn de nabehande- ling direct na de stort of zelfs al tijdens de stort te starten. Dat laatste kan bijvoorbeeld door water op het betonoppervlak te verne- velen, zodanig dat precies wordt voorkomen dat het oppervlak dof uitslaat. Stortnaden Zelfverdichtend beton is door de afwezigheid van bleeding niet alleen zeer gevoelig voor plastische krimp, maar ook voor het ontstaan van ongewenste stortnaden. Wanneer in meerdere lagen wordt gestort en er te lang wordt gewacht met de volgende laag, kan het oppervlak van de onderste laag al zodanig zijn uitgedroogd (waarbij een vel of korst op de specie ontstaat) dat de hechting tussen de lagen wordt verlaagd. Naast verminderde hechting is er dan ook een lelijke stortnaad zichtbaar (foto 9). Stortnaden kunnen ook worden veroorzaakt door het sterke thixotrope karakter van zelf - verdichtend beton. Zelfverdichtend beton kan dermate thixotroop zijn dat het al 10 minuten na het storten moeilijk weer in beweging is te krijgen. Een volgende laag specie glijdt dan over de laag eronder, waardoor er op het grensvlak geen vermenging plaatsvindt. Om stortnaden te voorkomen, is het noodza- kelijk de bekisting zo veel mogelijk in één continue stroom te vullen. Bij stortonderbre- kingen is het noodzakelijk de eerder aange- brachte specie aan het oppervlak weer in beweging te brengen. 9 Bij een stortonderbreking kan bij zelfverdichtend beton snel een stortnaad ontstaan indien niet de juiste maatregelen worden genomen bron: Jaap van Eldik Betoniek 16-20.indd 10 13-04-17 11:45 11 april 2017 STANDAARD 16 I 20 Warmteontwikkeling Zeker in vergelijking met normaal beton met een lage sterkteklasse (tot circa C35/45) ontwikkelt zelfverdichtend beton relatief veel warmte. Dit komt doordat zelfverdichtend beton over het algemeen een hoog gehalte aan cement en vulstoffen heeft. Het hoge cementgehalte is zowel nodig vanwege de stabiliteit als vanwege de hoge waterbehoefte van het mengsel (mede het gevolg van de keuze voor een kleine maximumkorrel van meestal 16 mm om blokkering te voorko- men). De meest toegepaste vulstoffen als kalksteenmeel en vliegas hebben echter ook een duidelijk effect op de warmteontwikke- ling van zelfverdichtend beton. Bij kalksteenmeel wordt het hydratatieproces versneld (fig. 10), vermoedelijk door de eer- dergenoemde kiemwerking (zie onder de kop 'Ontwerp betonconstructie en druksterkte'). De invloed op de totale warmteontwikkeling is beperkt, maar deze versnelde hydratatie heeft wel tot gevolg dat de piektemperatuur van relatief dunne betonelementen hoger komt te liggen dan bij normaal beton met dezelfde hoeveelheid cement. Hiermee zou het risico op scheurvorming bij verhinderde krimp kunnen toenemen. Wanneer vliegas als vulstof wordt gebruikt, is er geen sprake van versnelling van de hydratatie van het cement, maar in het geval van massabeton zal de vliegas door de hogere verhardingstempera- tuur ook een bijdrage leveren aan de warm- teontwikkeling. In vergelijking met normaal beton kan zelfver- dichtend beton dus beduidend warmer wor- den (fig. 10), met name als wordt uitgegaan van een lage sterkteklasse. Bij dikkere con- structies is het daarom verstandig te beoorde- len of er sprake is van een verhoogd risico op scheurvorming. temperat uur tijd normaal beton hoger cementgehalte toevoeging van kalksteenm eel zelfverdichtend beton 10 Schematische weer- gave van de invloed van een hoger cementgehalte en van kalksteenmeel op de adiabatische warmteontwikkeling Betoniek 16-20.indd 11 13-04-17 11:45 12 april 2017 STANDAARD 16 I 20 Tot slot In deze Betoniek hebben we de aandachts- punten voor het werken met zelfverdichtend beton doorgenomen. Met de juiste kennis van zaken levert de toepassing van zelfver- dichtend beton uitstekende en reproduceer- bare resultaten op onder betere arbeids- omstandigheden. Met name de beton - producten industrie is niet voor niets al ruim een decennium geleden grootschalig overge- stapt op zelfverdichtend beton. Daarnaast heeft zelfverdichtend beton ook de toepas- singsmogelijkheden van het materiaal beton verruimd. Geraadpleegde bronnen 1. Betoniek 16/10, Het AEC van een PCE, juli 2014 2. Betoniek 12/24, De B van Beton, april 2003. 3. Betoniek 13/30, Beheerst scheuren, novem- ber 2006. 4. CIRIA C660, Early age thermal crack control in concrete, Bamforth, CIRIA, 2007. 5. Effect of limestone filler as mineral addition in self-compacting concrete, G. De Schut- ter, 36th Conference on Our World in Concrete & Structures, Singapore, 2011. 6. STAR 228-MPS Mechanical Properties of Self-Compacting Concrete, Springer, 2014. 7. RILEM report 35 Casting of Self Compac- ting Concrete, Rilem 2006. Betoniek = Standaard + Vakblad Onderdeel van het Betoniek-abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! v o o r t e c h n o l o g i e e n u i t v o e r i n g v a n b e t o n 1 2 0 1 7 Nieuwe inzichten autogene krimp Inzicht in biologische aangroei op beton Geopolymeerbeton, warm(te) aanbevolen Van betonsamenstelling naar betonprestaties AEC-granulaat in de praktijk Bezoek aan Waalbrug en Lentloper Beton met watervrees Wat is de maximale storthoogte van betonmortel? Dag van de Betontechnologie Cover. nr1 2017.indd 1 20-03-17 16:27 Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE 's-Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Lezersservice T: 073 205 10 10, E: lezersservice@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie T: 073 2051010, E: betoniek@aeneas.nl Advertentieverkoop Sanne Verdonk, E: s.verdonk@aeneas.nl T: 073 2051023 Abonnementen 2017 Jaarabonnement: 4x Betoniek Standaard, 4x Betoniek Vakblad en toegang tot het online archief: ? 135,- (excl. btw). Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet telefonisch gebeuren, ui- terlijk twee maanden voor vervaldatum. Kijk voor de mogelijkheden van online abonnementen op www.betoniek.nl. Betoniek wordt tevens elektronisch opge- slagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bij de redactie ter inzage en zijn op te vragen. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek niet aan- sprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achter- haald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2017 ISSN: 2352-1090 Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenw\ oordigd: BAM Infraconsult, BTE Nederland, ENCI, SKG-IKOB, Mebin en TNO. Betoniek 16-20.indd 12 13-04-17 11:45