Band Uitgave STANDAARD voor technologie en uitvoering van beton mei 2019 28 16 "Wie maakt me los" Over lossingsmiddelen voor beton Betoniek 16-28.indd 1 10-05-19 14:06 2 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 " Wie maakt me los" Beton heeft de eigenschap dat het zich na verhar- den uitstekend hecht aan andere materialen. Bij- voorbeeld aan beton zelf, maar ook aan staal, hout en zelfs kunststoffen. De hechting aan staal is wen- selijk bij gewapend beton. Echter, als het bekis- tingsmateriaal van staal is, dan wil je de hechting met beton weer niet. In de regel wil je een bekis- ting opnieuw kunnen gebruiken. Om de hechting van verhard beton aan bekistingsmateriaal te voorkomen, wordt daarom een lossingsmiddel gebruikt, ook wel een ontkistingsmiddel genoemd. In deze Betoniek wordt lossingsmiddel onder de loep genomen. Waarom hecht beton zo goed? Om de achtergrond van een lossingsmiddel beter te begrijpen, beginnen we met een tweetal principes: mechanische verankering en aantrekkende krachten tussen deeltjes. Mechanische verankering Wanneer bij een bekisting van hout, staal of kunststof wordt gekeken naar het materiaal - oppervlak dan heeft deze met het blote oog vaak een dicht en glad oppervlak. De reden voor dit gladde oppervlak is vanzelfspre - kend: we willen meestal ook beton met een dicht en glad oppervlak. Echter, wanneer met een microscoop wordt ingezoomd op het oppervlak van een bekistingsmateriaal, zoals staal, dan blijkt deze toch relatief ruw en vol met holten en oneffenheden die met het blote oog vaak niet waarneembaar zijn (fig. 2). Een goede eigenschap van beton is dat het in de plastische fase elke vorm kan aanne - men, en daarmee ook de relatief kleine hol- ten, oneffenheden en uitsteeksels kan omhullen en uitvullen. Hierdoor kan het beton na verharden als het ware 'vasthaken' aan de oneffenheden van het bekistingsma - teriaal en is daarmee mechanisch verankerd. Het verwijderen van bekisting zonder schade aan het jonge beton of de bekisting wordt dan lastig. Aantrekkende krachten tussen deeltjes Het tweede principe is hechting op basis van aantrekkende krachten tussen deeltjes onder- ling (Van der Waalskrachten). Dit zijn relatief zwakke elektromagnetische krachten tussen moleculen, die in sterkte toenemen als de deeltjes dichter bij elkaar komen. Hoe beter ? foto: NOE Bekisting Betoniek 16-28.indd 2 10-05-19 14:06 3 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 het betonoppervlak en bekisting elkaar kun- nen benaderen, des te groter de invloed van de Van der Waalskrachten en daarmee de sterkte van de hechting. Wederom kan in de plastische fase het beton goed contact maken met het oppervlak van het bekistingsmateriaal. Hierdoor kunnen de moleculen van het beton en het bekistings- materiaal elkaar goed naderen met een goede hechting tot gevolg. Het hoofddoel van een lossingsmiddel is het voorkomen van een goede hechting van beton aan bekistingsmateriaal, via een van de beschreven principes. Daarnaast worden er nog meer eisen gesteld aan een lossingsmid- del, maar eerst bekijken we hoe een lossings- middel de hechting van beton aan een bekisting voorkomt. Principe werking lossingsmiddel Om de hechting tegen te gaan, kun je los- singsmiddelen rangschikken op basis van twee werkingsprincipes: een fysische werking en/of een chemische werking. Bij een fysisch werkend lossingsmiddel fun- geert het lossingsmiddel als een fysieke laag 1 Het reinigen en aanbreng en ontkistingsolie, foto: Henk Oude Kempers 2 Oppervlak van een stalen- bekisting onder een microscoopOppervlak van een stalen- 200 X VERGROTING Betoniek 16-28.indd 3 10-05-19 14:06 4 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 die de holten en oneffenheden van het bekistingsmateriaal vult om mechanische verankering te belemmeren. Het is daarmee een laag tussen het beton en de bekisting om adhesie (door Van der Waalskrachten) tussen het beton en de kist te voorkomen (fig. 3). Belangrijk is dat het lossingsmiddel zich goed hecht aan de (droge) bekisting. Om hechting van het verhardende beton aan het lossings- middel zelf te voorkomen, is vaak een aanvul- lende eigenschap van het lossingsmiddel dat het waterafstotend is. Voor fysische lossings- middelen wordt om die reden meestal gebruikgemaakt van oliën, wassen of vetten. Bij chemisch werkende lossingsmiddelen wordt een dunne laag onoplosbare kalkzou- ten op de bekisting gevormd. Deze laag vormt een barrière waardoor het beton zich niet aan de bekisting kan hechten. De laag ontstaat als reactieproduct tussen vetzuren uit het lossingsmiddel en calciumionen uit het betonmengsel. Eisen aan een lossingsmiddel De eerste en belangrijkste eis van een los- singsmiddel, namelijk dat een bekisting goed te lossen is van verhard beton, kennen we nu. Maar er zijn vaak nog meer eisen aan een lossingsmiddel. Om te beginnen moet het eenvoudig en goed aan te brengen zijn. Daarnaast moet het goed hechten aan de bekisting en tijdens het storten goed op zijn plaats blijven om overal zijn functie te behouden. Het betonoppervlak moet na het lossen glad, zonder luchtbellen en homogeen van kleur zijn. De bekisting moet na het lossen snel schoon (zonder vervuiling) en gereed zijn voor de volgende stort. Het lossingsmiddel mag daarom het bekistingsmateriaal niet aantas- ten. Beter is nog als het de bekisting conser- veert en in geval van een stalen bekisting bescherming biedt tegen corrosie. En niet onbelangrijk: er moet veilig voor mens en milieu mee kunnen worden gewerkt. Ook kunnen er aanvullende eisen zijn afhan- kelijk van de stortomstandigheden. Bijvoor- beeld bij in het werk gestort beton kan het voorkomen dat een bekisting lang openstaat in verband met een complex wapeningsplan. Dit vraagt een lossingsmiddel met aanvul- lende eigenschappen op het gebied van sta- biliteit en weersbestendigheid. Of binnen bij een prefab-betonomgeving, waarbij beton- temperaturen hoog kunnen oplopen, is een lossingsmiddel nodig dat goed temperatuur- bestand is. Samenstelling lossingsmiddelen De diversiteit op de bouwplaats en binnen de prefab-betonomgeving heeft in de praktijk geresulteerd in een gevarieerd aanbod van lossingsmiddelen. Voor de samenstelling van deze lossingsmiddelen kan een breed scala aan grondstoffen gebruikt worden. Als basisgrondstof voor lossingsmiddelen wordt gebruikgemaakt van vetten, wassen of oliën. De meest gebruikte basisgrondstof voor lossingsmiddelen is olie. Dit komt omdat lossingsmiddelen op basis van oliën door hun viscositeit relatief eenvoudig door middel van vernevelen kunnen worden aangebracht. De Bekisting Lossingsmiddel Beton 3 Schematische weergave van een fysisch werkend lossingsmiddel Betoniek 16-28.indd 4 10-05-19 14:06 5 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 oliën kunnen puur of in combinatie met een oplosmiddel worden toegepast. Daarnaast kunnen er aan een lossingsmiddel nog addi- tieven worden toegevoegd om de eigen- schappen verder af te stemmen op de toepas- sing. We gaan op deze afzonderlijke componenten (oliën, oplosmiddel en additie- ven) hier wat dieper in. De oliën Zoals gezegd zijn de meeste lossingsmiddelen gebaseerd op olie. Er zijn drie verschillende soorten olie te onderscheiden: minerale oliën, plantaardige oliën en gemodificeerde plant- aardige oliën. Minerale oliën Een minerale olie wordt gewonnen uit aard- olie. De werking van een minerale olie is in de basis fysisch. De eerste lossingsmiddelen werden gemaakt op basis van minerale olie en er is dan ook veel ervaring mee, zowel in de uitvoering als in de formulering van deze producten. Minerale oliën kunnen puur worden toege- past. Meestal worden minerale oliën gecom- bineerd met een organisch oplosmiddel. Voordeel van een lossingsmiddel op basis van minerale olie is dat deze in geval van een vervuiling op de mal zelfreinigend kan wer- ken. Het lossingsmiddel kan in het achterge- bleven vuil op de bekisting doordringen. In potentie is een mal na de volgende keer storten dan ook weer schoon. Een ander voordeel is dat minerale oliën chemisch sta- biel zijn en ook lange tijd na aanbrengen hun werking behouden. Een nadeel van minerale olie is het risico op het ontstaan van (olie)belletjes aan het beto- noppervlak. Dit risico neemt toe wanneer de olie (plaatselijk) te dik wordt aangebracht of wanneer olie door mechanische werking van het beton tijdens het storten zich verplaatst en bijvoorbeeld in een hoek van een mal ophoopt. Minerale oliën zijn van de hier besproken oliën het minst milieuvriendelijk. Minerale oliën kunnen ook als watergedragen emulsie worden toegepast. In dat geval ver- liest een minerale olie zijn zelfreinigende functie. Plantaardige oliën Een plantaardige olie, de naam zegt het al, wordt gewonnen uit planten, of beter gezegd plantenzaden, zoals koolzaad of zonnebloem- pitten. De werking van een plantaardige olie is op basis van een chemische en fysische werking. Lossingsmiddelen op basis van plantaardige oliën hebben het grote voordeel dat ze milieu- en arbovriendelijker zijn dan lossings- middelen op basis van minerale olie. Een plantaardige olie kan puur worden toege- past. Nadeel is hierbij dat de olie dan een relatief hoge viscositeit heeft en daardoor niet goed is aan te brengen. Een plantaardige olie wordt dan ook meestal toegepast als een watergedragen emulsie. Plantaardige oliën zijn chemisch minder sta- biel dan minerale oliën. Dit is een nadeel wanneer de werking van een plantaardige olie achteruitgaat door inwerking van uv-licht of oxidatie met zuurstof uit de lucht. Om die reden zijn plantaardige oliën minder geschikt om dagen voor het storten aan te brengen. Deze chemische instabiliteit is een voordeel bij het ontkisten wanneer onder invloed van de hoge pH van het beton een deel van de plantaardige olie verzeept. Hierbij komen vetzuren vrij. Volgens het chemische lossings- principe ontstaat zo een extra barrièrelaag, waardoor het beton zich niet kan hechten. Het deel plantaardige olie dat niet verzeept, Bekisting Lossingsmiddel Beton Betoniek 16-28.indd 5 10-05-19 14:06 6 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 vervult zijn functie volgens het fysisch los- singsprincipe. Een bijwerking van het verzepen kan zijn dat de gevormde vetzuren diffunderen in de betonspecie en aan het oppervlak de reactie van cement verstoren. Dit kan dan leiden tot verstoffen en vervuilen van de mal. Een plantaardige olie is minder hittebestendig dan een minerale olie. De temperatuur mag niet boven 80 °C uitkomen. Bij toepassing van een stalen tunnelbekisting waarbij beton wordt verwarmd, is het belangrijk de piek- temperatuur te beperken door bijvoorbeeld een lagere temperatuur gedurende een lan- gere periode aan te houden. Gemodificeerde plantaardige oliën Gemodificeerde plantaardige oliën of synthe- tische oliën zijn chemisch bewerkte plantaar- dige oliën met het doel de technische eigen- schappen te optimaliseren. Bijvoorbeeld een betere viscositeit die minder temperatuuraf- hankelijk is. Een goede chemische stabiliteit met een betere bestandheid tegen oxidatie, uv-licht en hoge pH. Door deze verbeterde chemische stabiliteit werken gemodificeerde plantaardige oliën in de regel op basis van het fysische lossingsprincipe. Een gemodificeerde plantaardige olie heeft daarmee een aantal voordelen ten opzichte van een zuiver plantaardige olie met behoud van het milieu- en arbovoordeel. Gemodifi- ceerde plantaardige oliën worden veelal als emulsie toegepast. De oplosmiddelen Een olie kan puur of als oplossing worden toegepast. Een oplossing of verdunning kan zijn op basis van een organisch oplosmiddel of op basis van een watergedragen emulsie. Door de oplossing kan de hoeveelheid effec- tief bestanddeel, de olie, van een lossingsmid- del worden afgestemd op een toepassing en/ of applicatiewijze, zodat de juiste hoeveelheid olie gelijkmatig en voldoende dun kan wor- den aangebracht. Organische oplosmiddelen Een minerale olie combineren met een orga- nisch oplosmiddel wordt allereerst gedaan om het aanbrengen van een olie te optimali- seren. Enerzijds door viscositeit te sturen en anderzijds door het gehalte effectieve bestanddeel, de hoeveelheid olie, te optima- liseren in het lossingsmiddel. Organische oplosmiddelen zijn te verdelen op basis van hun vlampunt en hun effect op mens en milieu. Het vlampunt zegt iets over de ver - dampingssnelheid. Een organisch oplosmid- del met een laag vlampunt zal bij kamertem- peratuur sneller verdampen dan een oplosmiddel met een hoog vlampunt. Een laag vlampunt kan gunstig zijn wanneer na het aanbrengen het oplosmiddel snel moet verdampen. Nadeel is dat er veel oplosmiddel in de lucht kan komen, wat nadelig kan zijn voor de arbeidsomstandigheden (zie verder onder kopje 'Arbo en milieu'). Watergedragen emulsies Een emulsie is een mengsel van niet-meng- bare vloeistoffen zoals water en olie. Door het toevoegen van een emulgator en het geheel intensief te mengen, ontstaat een emulsie: vloeistofbolletjes in een andere vloeistof. Emulsies hebben een melkachtige verschij - ningsvorm met een waterige consistentie en zijn daarmee goed aan te brengen. Na het aanbrengen blijft een emulsie in druppelvorm op het oppervlak liggen (zie fig 4). Na verdampen van het water (de dragerop- lossing) blijven de druppeltjes olie achter. Wanneer de druppeltjes dicht genoeg bij elkaar liggen kunnen ze, tijdens het verdam- pen van de drageroplossing, samenvloeien Betoniek 16-28.indd 6 10-05-19 14:06 7 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 tot een barrièrelaag. De druppeltjes hebben niet altijd een raakvlak met het daarnaast liggende oliedruppeltje. Dit leidt niet tot problemen bij beton dat wordt verdicht of getrild. De aanname is dat door het verdich- ten de olielaag via het beton in beweging wordt gebracht en uitvloeit tot een aaneen- gesloten geheel. Bij de introductie van zelfver- dichtend beton (ZVB) zijn er in het verleden problemen geweest in combinatie met emulsies. ZVB 'rolt' dan over de olie en brengt deze niet in beweging, waardoor de olie niet kan samenvloeien tot een aaneengesloten geheel. Door het toevoegen van passende additieven heeft men dit probleem met ZVB kunnen oplossen. Voor het beste advies moet contact worden opgenomen met de leverancier van het lossingsmiddel. Een nadeel van emulsies is dat deze niet door achtergebleven vuil kan dringen. Een emulsie vormt een extra laag op de bestaande vervui- ling. Hierdoor wordt een vervuiling eerder versterkt. Het is belangrijk bij het werken met emulsies dat een bekisting schoon is. Groot voordeel van emulsies is, zeker in combinatie met (gemodificeerde) plantaardige oliën, dat deze minder milieubelastend zijn. De additieven, een selectie Om de technische eigenschappen van los- singsmiddelen verder te optimaliseren, worden er vaak additieven toegevoegd. We beperken ons hierbij tot een klein aantal. Het ontbreekt ons de ruimte om alle additieven te bespreken en een deel is ook het geheim van de smid. Corrosie-inhibitor Een stalen bekisting kan roesten. Eventueel versterkt in combinatie met water uit het lossingsmiddel, beton of condensvorming uit de lucht. Door deze roestvorming gaat de kwaliteit van een bekisting achteruit en kan roestoverdracht op het verharde beton leiden tot bruine vlekken. Door aan een lossingsmid- del een corrosie-inhibitor, of roestwerend middel, toe te voegen, wordt dit voorkomen. Een lossingsmiddel kan daarmee de bekisting ook beschermen als deze lang blijft staan of in het geval van opslag. Oppervlakte-actieve-stoffen Bij het aanbrengen van een lossingsmiddel op een oppervlak door middel van vernevelen, landt het lossingsmiddel als druppels. Van nature zal een druppel een bolvorm willen aannemen door de grensvlakspanning met de bekisting (fig. 5a). Door het toevoegen van een oppervlakte-actieve-stof wordt deze grensvlakspanning verlaagd en kan de olie veel gelijkmatiger uitvloeien en zich ook beter hechten aan de bekisting (fig. 5b). Tevens geeft de oppervlakte-actieve-stof een verlaagde grensvlakspanning tussen het los- singsmiddel en het water uit het betonop- 4 Vers aangebrachte emulsie op een houten kist, foto: Cees Cornet, Van den Bergh & Co A B 5 Schematische weer- gave invloed opper- vlakte spanning op druppelvorm Betoniek 16-28.indd 7 10-05-19 14:06 8 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 pervlak, wat leidt tot een dunne waterfilm tussen beton en lossingsmiddel. Hiermee wordt het risico op luchtbellen verminderd. Er zit een risico aan deze oppervlakte-actieve- stoffen. In geval van een te hoge dosering of een iets te natte betonsamenstelling kan olie uit het lossingsmiddel diffunderen in de betonspecie en aan het oppervlak de reactie van cement verstoren. Dit kan dan leiden tot verstoffen en vervuilen van de mal. Conserveringsmiddel Waterige oplossingen als emulsies kunnen gevoelig zijn voor bederf. Om die reden wordt aan emulsies soms een conserverings- middel toegevoegd. Pure oliën met of in combinatie met organi- sche oplosmiddelen zijn minder gevoelig voor bederf en hebben in de regel geen conserve- ringsmiddel nodig. Vetzuren We hebben kunnen lezen dat vetzuren een rol spelen bij chemisch werkende lossingsmid- delen. Naast dat deze vrijkomen bij het verze- pen van plantaardige oliën, worden vetzuren ook bewust als additief toegevoegd. Dit kan met het chemisch lossingsprincipe als doel. Echter, vetzuren kunnen ook een andere functie vervullen. De vorming van de calcium- zouten in een olie zorgt dat de viscositeit van een olie sterk toeneemt. Door deze ver- hoogde viscositeit hecht een olie beter aan het bekistingsmateriaal en wordt zo minder gemakkelijk door wrijving met het beton verplaatst. Aanbrengen lossingsmiddel De manier waarop het lossingsmiddel wordt aangebracht, heeft grote invloed op het uit- eindelijke resultaat. Vanwege de grote variatie in eigenschappen is er geen standaardwijze te geven voor het aanbrengen van een lossings- middel. Het beste advies is de door de fabri- kant verstrekte werkwijze op te volgen. Er zijn daarnaast wel een paar vuistregels. De meest toegepaste applicatiemethode is vernevelen. Hiervoor is het belangrijk gebruik te maken van een juiste en schone sproeikop op de drukspuit. De druk in het sproeisysteem moet een minimaal niveau hebben om een constante egale nevel te bereiken en daarmee een gelijkmatig aangebrachte, dunne laag lossingsmiddel te verkrijgen. Een belangrijke vuistregel is dat een dunne laag, gelijkmatig aangebracht lossingsmiddel het beste en het meest consistente resultaat geeft. Een te veel en/of niet gelijkmatig aan- gebrachte hoeveelheid lossingsmiddel geeft risico op onvolkomenheden aan het opper- vlak, zoals strepen, vlekkerigheid en oliebel- letjes. Overtollig lossingsmiddel kan met schone doeken worden weggehaald. Een andere vuistregel is dat een bekisting schoon is voor het aanbrengen van een lossingsmid- del. Ten slotte moet het lossingsmiddel zo kort mogelijk vóór het betonstorten op de bekis- ting worden aangebracht om risico van ver- vuiling door bijvoorbeeld zand en stof uit de omgeving te voorkomen. Bekistingsmateriaal Bekistingsmateriaal is te rangschikken naar absorptievermogen. Onbehandeld hout met een hoog absorptievermogen staat daarbij aan de ene kant en harde, dichte materialen zoals staal aan de andere kant van de schaal. Het lossingsmiddel moet zijn afgestemd op het bekistingsmateriaal, onder andere op het absorptievermogen van de contactbekisting en van het productieproces (verwarmde of onverwarmde bekisting). Zo vraagt een gladde, dichte stalen bekisting een andere bekistingsolie dan een houten. Bij een stalen bekisting is het belangrijk dat het lossingsmid- Betoniek 16-28.indd 8 10-05-19 14:06 9 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 del goed hecht en niet verplaatst wordt door de mechanische werking van het beton tij- dens het storten. Ook mag het de corrosie van het staal niet bevorderen, of beter nog het lossingsmiddel moet de kist juist bescher- men. Bij kunststoffen of gecoate bekistings- materialen is het belangrijk dat de bekisting niet wordt aangetast door het lossingsmiddel. Zeer dichte materialen zoals staal of kunststof kunnen een dicht en glad betonoppervlak geven. Nadeel kan zijn dat daarbij ook onvol- komenheden eerder zichtbaar zijn. In geval van staal kan dit effect worden verminderd door het staal licht te stralen of te etsen. Hierdoor ontstaat een fijn, licht poreus opper- vlak dat in verhard beton een mat, homogeen kleurbeeld geeft. Bij een houten bekisting kan verschil in absorptievermogen leiden tot vlekken of onvolkomenheden aan het oppervlak. Een lossingsmiddel kan dit voor een deel voorko- men door het bekistingsmateriaal te verzege- len of te verzadigen, om variatie in absorbe- rend vermogen van de bekisting te compenseren. Een slechte, versleten bekisting kan niet worden gecompenseerd door het lossings- middel. Bij onbehandeld hout, zoals vurenhouten delen, met een hoog absorptievermogen is het advies deze vooraf te behandelen met een passende coating. Onvolkomenheden Problemen met het uiterlijk van beton kunnen heel divers zijn. Vaak is er niet één oorzaak aan te wijzen maar is het een samenkomst van uitvoering, betonkwaliteit, bekistingsmateri- aal en/of lossingsmiddel. Te veel of te weinig olie De meeste onvolkomenheden die worden gekoppeld aan een lossingsmiddel hebben te maken met (lokaal) te veel of te weinig olie. Dit kan bijvoorbeeld komen door het verkeerd aanbrengen van het lossingsmiddel, het ver- keerde lossingsmiddel of de stortwijze van het beton. Het voorbeeld van figuur 6 illustreert in de basis het gevolg van te veel en te weinig olie in relatie tot de stortwijze. Bij A is door een tekort aan olie de huid van het beton aan de bekisting blijven plakken. Dit heeft geresulteerd in een ruw uiterlijk van het betonoppervlak waar zelfs grind zichtbaar is. Bij C is een bruine, donkergrijze verkleuring zichtbaar. Dit duidt op lokaal een teveel aan olie. Door dit teveel aan olie kan zelfs de hydratatie van cement aan het betonopper- vlak vertraagd zijn. De problemen zijn in dit voorbeeld ontstaan in de uitvoering. Het betonelement van figuur 6 is de bodem van een put die op zijn kop gestort is. Het storten van het beton is voor het grootste deel van de tijd gebeurd op de positie van A. Hierdoor is bij A het lossings- middel verdreven en heeft zich dit verzameld 6 Onvolkomenheden in het oppervlak van beton (Bron: ENCI; H. Corporaal) B A C Betoniek 16-28.indd 9 10-05-19 14:06 10 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 bij C. Wanneer we naar het betonoppervlak bij B kijken, zien we een volkomen gaaf beton oppervlak. De potentie voor een goed betonoppervlak is er. En door alleen de stortwijze aan te passen, kan een deel van de onvolkomenheden worden voorkomen. Oliebelletjes Een teveel aan lossingsmiddel op basis van minerale olie kan fijne oliebelletjes aan het betonoppervlak tot gevolg hebben (fig. 7). Dit teveel aan olie kan ontstaan door verkeerd aanbrengen. Ook kan net als bij het eerdere voorbeeld tijdens het storten de olie zijn meegevoerd onder invloed van het beton. Deze oliebelletjes vormen zich in de dunne waterfilm tussen het beton en de bekisting en liggen op de bekisting. Wanneer het jonge beton voldoende is verhard, wordt de olie opgenomen in de poriënstructuur van het beton en blijven lege belletjes als schijnbare luchtbelletjes achter. Soms is aan de vorm van het belletje (fig. 8) te zien of het een oliebel- letje (B) betreft of ingesloten lucht (A). Of een verkleuring of onvolkomenheid een relatie heeft met te veel olie kan soms achteraf worden vastgesteld door er wat water op te vernevelen. Olie is hydrofoob en op een olierijk betonoppervlak blijven waterdruppels als parels liggen. Naast dat de keuze voor de juiste lossingsmid- delen belangrijk is met oog op een fraai betonoppervlak, is het ook belangrijk te kijken naar de impact op de werkomgeving en het milieu. Daarover nu meer. Arbo en milieu Het werken met lossingsmiddelen kan effect hebben op de gezondheid en het milieu. Blootstelling aan lossingsmiddelen is er bij inhaleren van de vrijkomende nevel of damp tijdens aanbrengen. Bij watergedragen los- singsmiddelen op basis van emulsies is onder normale omstandigheden geen ademhalings- bescherming nodig. In geval van een besloten ruimte of het vernevelen van middelen op basis van organische oplosmiddelen wordt wel ademhalingsbescherming aanbevolen. Ook is bij het verwerken van lossingsmiddelen blootstelling via huidcontact mogelijk. Alge- meen geldt dat het is aan te bevelen direct contact met de huid te vermijden om het risico op huidirritatie uit te sluiten. Dit kan door het gebruik van de juiste handschoenen en bedekkende kleding. Dit geldt in het bij- zonder ook in de zomer. Lossingsmiddelen op basis van minerale olie en organische oplos- middelen kunnen in combinatie met felle zon sneller tot huidirritaties leiden. De stichting Beton Losmiddel Fabrikanten (BLF) heeft in 1998, in samenwerking met Chemiewinkel UvA, Stichting Arbouw, het ministerie van VROM en de Betonvereniging een klasseringssysteem ontwikkeld en deze in 2018 aangepast naar de huidige wetgeving met betrekking tot GHS. Met dit klasserings- 7 Oliebelletjes in het oppervlak van beton 8 Schematische weer- gave belletjes in het oppervlak van beton. A: luchtbelletje B: oliebelletje A B Betoniek 16-28.indd 10 10-05-19 14:06 11 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 systeem is duidelijk welke betonlossingsmid- delen wel en welke geen nadelige effecten hebben op gezondheid en milieu. Voor elke klasse zijn criteria opgesteld. De gezondheids- en milieubelasting nemen toe van klasse 1 naar klasse 7. Lossingsmiddelen die in klasse 1 (groen) vallen, zijn het meest mens- en milieuvriendelijk, terwijl lossings- middelen uit klasse 7 (rood) slecht zijn voor de gezondheid en het milieu (fig. 9). Dit overzicht kan helpen om afhankelijk van de omstandigheden te kiezen voor een passend lossingsmiddel met oog op arbo en milieu. Voor meer informatie hierover zie: www.betonlosmiddelfabrikanten.nl/ blf-classificering of vraag het uw betonlos- middelenleverancier. 9 Voorbeeld van de BLF klasse indeling gezond- heids- en milieurisico's Betoniek 16-28.indd 11 10-05-19 14:06 12 mei 2019 STANDAARD 16 I 28 Tot slot We hebben in deze Betoniek Standaard kun- nen lezen dat er veel komt kijken bij het samenstellen en gebruiken van een lossings- middel. De keuze is reuze voor wat betreft de mogelijke grondstoffen en de daarmee samengestelde lossingsmiddelen. De keuze voor een type lossingsmiddel is te maken op basis van de gevraagde eigenschappen, maar ook op basis van potentiële milieu- en gezond heids risico's. In deze Betoniek hebben we geprobeerd de lossingskeuze wat te duiden en aan te vullen met praktische vuistregels. Literatuur ? Betoniek 11-7, Plant-aardig lossen. ? Betoniek 9-6, Ontkistingsmiddelen. ? Linssen, J., Schoon ontkistingsmiddel. Betoniek Vakblad 2016/3. Dankwoord De redactie van Betoniek Standaard bedankt Cees Cornet en Dolf Baggerman van Van den Bergh & Co voor hun ingebrachte kennis en expertise. Betoniek = Standaard + Vakblad Onderdeel van het Betoniek-abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! v o o r t e c h n o l o g i e e n u i t v o e r i n g v a n b e t o n 1 2 0 1 9 Grillig beton X10 voorkomt problemen ? Wapening in BIM ? Mosaangroei op betonCover 2019-1.indd 1 12-04-19 15:14 Lidmaatschap 2019 Kijk voor meer informatie over onze lidmaat- schappen op www.betoniek.nl/lidworden of neem contact op via lezers service@aeneas.nl of 073 205 10 10. Voorwaarden Je vindt onze algemene voorwaarden op www.betoniek.nl/algemene-publicatievoor- waarden-betoniek. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt be- steed aan de inhoud van het blad, zijn redac- tie en uitgever van Cement niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van ge- bruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belang hebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2019 ISSN: 2352-1090 Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenw\ oordigd: BAM Infraconsult, ENCI, Mebin, SKG-IKOB, Spanbeton en TNO. Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE 's-Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Lezersservice T: 073 205 10 10 E: lezersservice@aeneas.nl Vormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie T: 073 205 10 27 E: betoniek@aeneas.nl Kennisdeling via Betoniek, dankzij onze partners Betoniek 16-28.indd 12 10-05-19 14:06