Betoniek13|10 Betoniek december 2004 1Stralend betonZo nu en dan wordt in de diverse nieuwsmedia de discussie rondom straling inbouwmaterialen nieuw leven ingeblazen. Het mooie van de discussie is dat hetergens toe kan leiden.Op 6 juli 2004 hebben het ministerie van VROM en de bouwtoeleverendeindustrie afspraken met elkaar gemaakt over de bijdrage van bouwmaterialenaan het stralingsniveau in het binnenmilieu.Deze Betoniek gaat over de relatie tussen het stralingsniveau in woningen ende toepassing van beton, over de betekenis van deze overeenkomst voor hetmateriaal beton en over de mogelijkheden om de stralingseigenschappen vanbeton te beheersen.13 10B A N D U I T G AV Edecember 2 0 0 4 V A K B L A D V O O R B O U W E N M E T B E T O NStraling en stralingsbelastingIn de afgelopen tientallen jaren zijn veel artikelenverschenen over de toepassing van beton terbescherming van de mens tegen straling. Beton isimmers een zeer geschikt materiaal om stralingtegen te houden. In kerncentrales, onderzoeks-laboratoria en ziekenhuizen wordt dankbaargebruik van het materiaal beton. Zie foto 2.Maar beton straalt `van nature' zelf ook, zij het inbescheiden mate. Bovendien ontwijken uit betonkleine hoeveelheden van het radioactieve edelgasradon. Voor de Nederlandse overheid is met namedat laatste een punt van zorg. Deze zorg wordtgevoed door een schatting van de Gezondheidsraadwaarin wordt gesteld dat in Nederland jaarlijks800 mensen voortijdig overlijden als gevolg vanblootstelling aan radon in het binnenmilieu.Straling is van nature overal aanwezig. Alle levendewezens op aarde staan in meer of mindere matebloot aan straling.Iets meer dan 25% van de gemiddelde, jaarlijksestralingsbelasting die de gemiddelde Nederlanderontvangt is van kunstmatige herkomst.Die komt dus bovenop de reeds van nature aan-wezige achtergrondstraling. Het gaat voornamelijkom medisch onderzoek en behandeling. Zie figuur 3.De overige 75% is in principe van natuurlijkeherkomst. Niettemin kan ze deels wel door mense-lijke handelingen worden beïnvloed.13|10 Betoniek december 20042Verdeling van de jaarlijkse stralingsdosis, bron: RIVMExterne straling vanuitbouwmaterialen, 15%Radon/thoron, 30%Externe stralingvanuitde aardbodem, 2%Natuurlijkeradioactieve stoffenin het lichaam, 15%Straling vanuitde kosmos, 10%Overige bronnen, 1%Medischonderzoek,25%Tsernobyl,kernenergie,falllout, 1 %Toepassing van beton ter bescherming tegen straling. Nieuwbouwradiotherapie Academisch Ziekenhuis Vrije Universiteit teAmsterdam. Wanden 1 tot 2 meter dik.Foto: Jan de Goede (BAM woningbouw)Tot slot straalt de mens er zelf ook vrolijk op los;circa 15% van de stralingsbelasting komt uit onseigen lichaam, met name de botten.Wat is radon?Radon is een radioactief edelgas. Het vervalt inrelatief korte tijd onder uitzending van straling.Vier dagen nadat radongas is ontstaan, is de helftal weer vervallen.Aan de andere kant wordt radon ook steeds weeropnieuw aangemaakt door het verval van hetsporenelement radium. Radium komt in praktischalle bodems, gesteenten en ertsen op aarde voor endus ook in alle steenachtige bouwmaterialen diedaaruit zijn gemaakt, zoals beton. Daar is geenontkomen aan!Er is maar 70 gram radon op de hele wereld. Dat isminder dan het gewicht van vier Betoniekjes en heelwat minder dan alle wetenschappelijke rapportendie er over de gevaren radon zijn geschreven.In een woning wordt de mens alzijdig omringd doorradonbronnen; de bodem, de vloeren, wanden enplafonds, althans voor zover zij tenminste uit steen-achtig materiaal zijn opgetrokken. En dat is inNederland meestal wel het geval.Het radon dat wordt gevormd in en onder dewoning, kan niet meteen weg. Weliswaar vindt erook afvoer plaats door ventilatie en vervalt een deelvan het radongas in korte tijd. De radonconcentratiekan in de Nederlandse situatie in ongunstige gevallenoplopen tot het vijf- á tienvoudige van de concentratiein de naastliggende buitenlucht.Hoe hoog ze uiteindelijk precies wordt hangt sterk afvan het bewonersgedrag (met name ventilatie), vanlocale omstandigheden, bouwwijze en bouw-materialen.13|10 Betoniek december 2004 3Als de natuurlijke achtergrondstraling verder wordtopgesplitst dan ontstaat het volgende beeld.Meer dan 30% van de totale, jaarlijkse, door mensenontvangen stralingsdosis vindt zijn oorsprong inradon/thoron, een radioactief edelgas dat overal inde binnen- en buitenlucht aanwezig is. Radon komtuit de grond en uit bouwmaterialen die uit desteenachtige bodem worden gemaakt.Steenachtige bouwmaterialen zoals beton gevendaarnaast externe gammastraling af. Die is bij elkaargoed voor ongeveer 15% van de jaarlijkse dosis.De aardbodem straalt op een vergelijkbare manier,nog eens 2%.Dan is er nog straling vanuit de kosmos; kosmischestraling. Ze maakt ongeveer 10% uit van de jaarlijksestralingsdosis.Soorten stralingEr zijn verschillende soorten straling:Warmte heeft het karakter van laagfrequente straling.In het algemeen is warmtestraling ongevaarlijk.Zichtbaar licht heeft al hogere frequenties, maar is nogsteeds niet schadelijk voor de gezondheid.Ultraviolet licht daarentegen kan huidkanker ver-oorzaken.Ioniserende straling is een verzamelnaam voor stralingmet een hoge energie. Deze vorm van straling kanschade aan menselijk weefsel en aan het DNA ver-oorzaken. Met andere woorden: de gezondheid van demens kan worden aangetast. Naast kunstmatige bron-nen van ioniserende straling, zoals röntgenstraling,zijn er ook natuurlijke bronnen, zoals radongas in debuitenlucht of kosmische straling.Ioniserende straling is er weer in verschillende soorten.Onderscheid kan worden gemaakt in:· Alfastraling; in feite heliumkernen met een geringdoordringend vermogen. Het papier waarop ditartikel gedrukt is, is in staat om alfastraling voor eengroot deel tegen te houden.· Bètastraling; elektronen met eveneens een betrek-kelijk klein doordringend vermogen.· Gammastraling; `harde' straling met een groot door-dringend vermogen. Om gammastraling tegen tehouden zijn stevige loodslabben of zelfs tientallencentimeters dikke betonmuren noodzakelijk.VervalreeksRadium is een radioactief element. Dat wil zeggendat het element een instabiele atoomkern heeft.De atoomkern kan op enig moment uiteenvallen.Hierbij komt ook ioniserende straling vrij. Dit procesheet radioactief verval. De producten die bij dit vervalontstaan kunnen op hun beurt ook weer instabiel zijn.Enzovoort, enzovoort. Zo ontstaat een vervalreeks.13|10 Betoniek december 20044Wat is het gevaar van radon?Radon is een radioactief edelgas dat zich gemakke-lijk door de lucht of door poreuze media zoalsbouwmaterialen verplaatst. Edelgassen reagerenniet met andere stoffen. Het gas ontsnapt uit debodem en uit beton. Dat ontsnappen wordt ookwel exhalatie genoemd: uitademing.De radongasmoleculen kunnen zich hechten aanstofdeeltjes in de lucht. Zwevende stofdeeltjeskunnen worden ingeademd.Als deze fijne stofdeeltjes zich op hun beurt hechtenaan een longblaasje van de mens dan is er mogelijktoch een probleem. Een longblaasje is namelijk dunen kwetsbaar weefsel.Als radon vervalt dan komt daarbij alfastraling vrij.Zolang dat verval plaatsvindt in de buitenlucht ofin dichte structuur van een bouwmateriaal, zoalsbeton, zal men er niet veel van merken, maargebeurt dat op een longblaasje dan bestaat het risicovan longkanker. In Nederland zouden tussen 100 en1200 mensen per jaar overlijden door radon in hetbinnenmilieu, aldus de Gezondheidsraad.Binnen Europa zijn er grote verschillen tussen degemiddelde radonconcentraties in woningen.Zie figuur 4. Dit heeft te maken met de bodem-gesteldheid en met de manier van bouwen.In Scandinavië zijn de concentraties ongeveer vijf-maal zo hoog als in Nederland en delen van Groot-Brittannië. De beste garantie voor een hoge radon-concentratie in een woning wordt gevormd doorslechte ventilatie, een luchtlekke houten beganegrondvloer boven de kruipruimte en daaronder eenondergrond, gelegen in een bergdal.In de buitenlucht varieert de radonconcentratie inNederland van 3 ­ 5 Bq/m3. Dat is relatief laag.Bij overheersende oostenwind is ze in Nederland ietshoger dan bij westenwinden. Bij oostenwind strijktde lucht langs de aarde, bij westenwind over zee.De zee produceert geen radon. Eilandbewonershebben daarom minder van radon te duchten dancontinentale bewoners.De concentraties zijn voornamelijk afhankelijk vanhet bodemtype waaruit het radongas ontwijkt.Radon en regelgevingSinds bekend is dat straling behalve positieve ooknegatieve effecten kan hebben voor de gezondheidstellen overheden regels voor de beheersing enbeperking van de stralingsdosis. De regels betreffenin de eerste plaats de bescherming van de menstegen kunstmatige en industriële bronnen. Sinds hetbegin van de jaren tachtig van de 20-ste eeuw is ech-ter ook straling, afkomstig van natuurlijke bronnenzoals bijvoorbeeld het binnenmilieu, onderwerp vandiscussie is geworden. Het wordt beschouwd als eennatuurlijk, maar tevens als een onvrijwillig risico.De beschermingsregels van de overheid voor niet-vrijwillig aangegane risico's zijn aanmerkelijkstrenger zijn dan de regels voor vrijwillige risico'szoals motorrijden, roken, zonnebaden, vliegen eneen verblijf hoog in de bergen (waar de kosmischestraling veel sterker is dan op zeeniveau).StralingseenhedenDe concentratie van radon in de lucht wordt uitgedrukt inBecquerel per kubieke meter (Bq/m3).Een Bq is één desintegratie van een atoomkern per secon-de. Bij het verval van een atoomkern komt energie vrij inde vorm van straling. Deze straling kan een belasting vande gezondheid betekenen voor de mens.Een veel gehanteerde eenheid van stralingsbelasting isSievert (Sv).Hoe hoger het aantal Sieverts waaraan men wordt bloot-gesteld, hoe groter de kans op schade aan het menselijklichaam.Gemiddelde radonconcentratie in Europese woningen0SF255075100125L S E I N F DK D B NL GBGemiddelde radonconcentratie in woningen[Bq/m ]3De Europese Commissie heeft de grens voor radon-concentratie, waarboven actie dient te wordenondernomen, in het binnenmilieu gelegd op 400Bq/m3. Boven dit niveau zou er in een woning maat-regelen moeten worden genomen. Er zijn streken inEuropa waar huizen met dergelijke concentraties tevinden zijn.De verschillende landen van de EU hebben ookharde eigen grenzen gesteld voor radonconcentratiesin nieuwbouw of bestaande bouw. Deze grenswaar-den variëren van 200 tot 800 Bq/m3. Zie figuur 5.Vaak is niet bekend om welke woningen het preciesgaat. Dat maakt het handhaven van deze regel toteen lastige zaak.In Nederland komen concentraties >200 Bq/m3 inhet geheel niet voor. De gemiddelde radoncon-centratie in woningen ligt in Nederland op ongeveer23 Bq/m3. De vraag is dan wat de noodzaak voorNederlands radonbeleid kan zijn? Het ministerievan VROM hanteert hiervoor twee argumenten.Het gaat allereerst, volgens schattingen van deGezondheidsraad, om 800 doden per jaar inNederland ten gevolge van de blootstelling aanradon.Bovendien zou de gemiddelde radonconcentratie inhet binnenmilieu in de afgelopen dertig jaar inNederland door veranderde bouwwijzen, energie-besparing en - vooral - verminderde ventilatie metenige tientallen procenten zijn toegenomen.VROM wil niet dat de gemiddelde radonconcentratiein Nederlandse woningen nog verder stijgt.De bouwtoelevering heeft toegezegd hieraan tezullen meewerken. Dit betekent dat het Nederlandsestreven erop is gericht om de waarde van 23 Bq/m3te handhaven of te verlagen. De Nederlandse beleids-ambities gaan dus veel verder dan die van andereEU-lidstaten.Radon en betonRadon komt, zoals eerder vermeld, uit bouwmate-rialen en uit de bodem. Onder Nederlandse omstan-digheden wordt het aandeel van bouwmaterialenaan de radonconcentratie in het binnenmilieugeschat op 70 en 80%. De relatieve bijdrage vanbouwmaterialen is hoog doordat de bijdrage van debodem in Nederland klein is. In het buitenland is13|10 Betoniek december 2004 5Nederlandse streefwaarden voor radon in Europees perspectief (radonconcentraties in Bq/m3)0EU-lidstaten EU Nederland100200hoogste grenswaarde300400500600700800laagste grenswaarderichtwaardestreefwaardeDe risico's van radonDe Gezondheidsraad schat op grond van berekeningendat aantal doden ten gevolge van radon in het binnen-milieu tussen 100 en 1200 gevallen per jaar bedraagt,met een centrale schatting van 800. Ongeveer 10%van de (dodelijke) longkankergevallen in Nederlandwordt toegerekend aan de aanwezigheid radongas inwoningen.`Radondoden' zijn in feite anonieme doden. Een arts ofeen lijkschouwer kan wel vaststellen dat iemand aanlongkanker is overleden, maar nimmer of radon daar-van mede de oorzaak is.De schatting van de gezaghebbende Gezondheidsraadkan in de praktijk niet worden bewezen, noch wordenweerlegd en is gebaseerd op een voorzichtige (conser-vatieve) inschatting van het risico.de radonafgifte van de bodem vaak hoger, soms zelfsveel hoger. De relatieve bijdrage van bouwmaterialenzou in Nederland evenwel nóg hoger kunnen zijnals hier net zo massief zou worden gebouwd als in deomliggende landen.Beton vormt een groot deel van de massa van eendoorsnee woning. De combinatie van de twee voor-noemde oorzaken maakt dat beton in de schijn-werpers staat. Tot slot geeft beton soms wat meerradon af dan andere steenachtige bouwmaterialen.Dat komt niet zozeer omdat er méér in zit, als weldoordat het er wat makkelijker uitkomt.Van alle literatuur die aan de twee trefwoorden`straling' en `beton' is gekoppeld bestaat het grootstedeel uit publicaties waarin de eigenschappen vanbeton als afscherming tegen straling worden be-schreven. De mate waarin beton zelf straling ofradon afgeeft is veel minder diepgaand onderzochten wordt zeker niet volledig begrepen. Het grootstedeel van het beschreven onderzoek is sterk experi-menteel van karakter. Theorievorming of zelfs hypo-thesevorming heeft nog nauwelijks plaatsgehad.Een kleine uitzondering hierop is het werk van deRoemeense promovenda Ioana Cozmuta (2001).De toetsing van de rekenmodellen van Cozmutawordt echter ernstig gehinderd door het heterogenekarakter van beton. De radonexhalatie (uitwase-ming) van beton is een functie van de localeporositeit en permeabiliteit, van het vochtgehalte,de hydratatiegraad, de leeftijd en afmetingen vande betonconstructie, de korrelopbouw, de micro-scheurvorming en de samenstelling. Er komen grote,deels onbegrepen verschillen voor tussen de beton-soorten, maar ook binnen één betonsoort.Een waarlijk onontgonnen terrein voor weten-schappers!In het voorjaar van 2000 deden Groningse weten-schappers een verrassend experiment met droogcementpoeder en benat cement. De radonexhalatievan de hydraterende cementpasta bleek ordes vangrootte hoger dan van droog cementpoeder.Zat er dan zo veel radon in het aanmaakwater?Nee, althans niet in een mate die als verklaringmocht gelden. Bij de hydratatie van cement neemthet specifiek oppervlak van de kristalstructuur metmachten van tien toe. Daardoor bleek de radon-exhalatie explosief te stijgen.13|10 Betoniek december 20046Poriën en microscheuren in betonniet gehydrateerd cementcapillaire poriecapillaire poriemicroscheurgelporie1 nm= 1 nanometer= 1/1 000 000 mm1/1 0000 mminterstitieel waterwater ingesloten in gelporiegeadsorbeerd watercapillair water(dampvormig of gecondenseerd)gehydrateerd cement(cementsteen)cementgel(plaatjes cementhydraat)Voor typische Nederlandse betonsoorten varieert deexhalatie onder laboratoriumomstandigheden (!) van2 ­ 12 µBq/kg/m3. De grote spreiding vormt een fiksehobbel in het nakomen van de afspraak van desector met het ministerie van VROM; hoe groterde spreiding, hoe omvangrijker immers de steek-proeven zouden moeten zijn voor het beantwoordenvan de vraag of de stralingseigenschappen van betonin de loop van jaren met een redelijke mate vanzekerheid zijn veranderd, of niet.Theorie en praktijkHet transport van vloeistoffen en gassen in eensteenachtige matrix zoals beton kan in principegoed worden gemodelleerd. Hetzelfde geldt voorhet transport van radon in een woning.Het transport van radon uit bouwmaterialen ineen woning is gemodelleerd en beschreven inNEN 7181 ­ Stralingsprestatienorm (SPN). Toch isde praktijk weerbarstiger dan de leer! De meestvariabele factor in dit geheel is het bewonersgedrag,meer in het bijzonder de ventilatie. Menselijk gedraglaat zich moeilijk in rekenmodellen onderbrengenen laat zich uiteindelijk nóg moeilijker beheersenen veranderen dan de eigenschappen van beton!Voorlopig zal het radononderzoek aan materialenen in woningen sterk experimenteel van karakterblijven.13|10 Betoniek december 2004 7Gemakkelijk valt in te zien dat radongas zich een-voudiger verplaatst door poreuze cementsteen dandoor dichte toeslagstoffen. Binnen de poriën maakthet weer verschil of deze geheel of gedeeltelijk metwater zijn gevuld. De aanwezigheid van micro-scheuren bepaalt uiteindelijk de slotetappe van deradonmigratie. Sommige fenomenen gedragen zichlineair, andere exponentieel. Mede daardoor is nietaltijd op voorhand te zeggen welke van de optreden-de verschijnselen dominant is en evenmin wat deradonexhalatie van een bepaalde betonsoort zal zijn;betontechnologie wordt gekenmerkt door veel om-gekeerde afhankelijkheden. Zie figuur 7.Experimenten bevestigen het vermoeden dat deradonexhalatie van beton sterk kan verschillen.Droog cement en cement met waterVerdeling van de jaarlijkse stralingsdosis, bron: RIVM0gips(producten)radon exhalatiemicroBq/kg/scellenbetonkalkzandsteengebakkenkleiproductenmetselmortelbeton12345678910Samen op wegDe komende twaalf jaar zullen het ministerie vanVROM en de bouwtoelevering gezamenlijk met vierverschillende projecten proberen de radoncon-centraties in het binnenmilieu te gaan beheersen:· BOMO (bouwmaterialen en monitoring) een meet-programma voor de stralingseigenschappen vansteenachtige bouwmaterialen, met name beton.· BORA (bouwmaterialen en radon) een materiaal-onderzoek naar de verklarende variabelen en deonderliggende mechanismen van de radon-exhalatie van met name beton.· VERA (ventilatie en radon) de derde, grootschalige,nationale radonsurvey in het binnenmilieu vanNederlandse woningen· VERVEN (vernieuwende ventilatie) een aantalproefprojecten met alternatieve ventilatiewijzenin woningen.De eerste twee projecten worden onder verantwoor-delijkheid van de betonsector uitgevoerd.De andere twee onder verantwoordelijkheid van deoverheid.Aanvullend op de punten 3 en 4 zal door VROMbovendien een postbus 51-voorlichtingscampagneworden gestart met als doel om bewoners te be-wegen hun huizen beter ventileren. Betere ventilatiedraagt immers niet alleen bij aan minder radon inhuis, maar ook aan de verwijdering van andereschadelijke stoffen, vocht en allergenen.BetononderzoekHet betononderzoek bestaat in feite uit twee onder-delen: monitoring en materiaalonderzoek.Bij het monitoringsonderzoek (BOMO) gaat het er omvast te stellen dat de stralingseigenschappen vanbeton in de komende twaalf jaar niet verslechteren.De proefstukken worden uit de lopende productiegenomen.Bij het materiaalonderzoek (BORA) gaat het er omte begrijpen wat de verklarende variabelen van deradonexhalatie van beton zijn en deze mogelijk zoin te stellen dat de exhalatie vermindert.Het materiaalonderzoek wordt in twee fasen uit-gevoerd in enkele daartoe aan te wijzen bedrijfs-laboratoria.Het programma BORA is opgebouwd rond tweereferentiebetonmengsels met een water-cement-factor (wcf) van 0,50 met rivierzand en ­grind alstoeslagmateriaal. Het eerste mengsel bevat CEM I.Het tweede mengsel bevat CEM III als belangrijkstebindmiddel cement.Vervolgens wordt rondom deze referentiemengselsde samenstelling in drie richtingen gevarieerd,het gehalte bindmiddel, het toeslagmateriaal en dewater-cementfactor:· Het gehalte bindmiddel (cement) is relatief poreusten opzichte van de toeslagmaterialen. Hoe groterde poreuze fractie, hoe groter de radonexhalatie?· Het toeslagmateriaal vormt bij elkaar meer dan80% van het betongewicht. Deze factor moetalleen al vanwege haar massa-aandeel nader wor-den beschouwd.· De water-cementfactor bepaalt de permeabiliteitvan de cementsteen. Er is een krachtige relatietussen wcf en permeabiliteit. Hoe groter de per-meabiliteit, hoe groter de radonexhalatie?13|10 Betoniek december 20048In het betonlaboratorium worden allerlei onderzoekingen gedaanTot slot worden ook attestbeton en zeer vloeibaarbeton in het onderzoek meegenomen, betonsoortenvan de toekomst.In twee etappes zullen in BORA in totaal 37 verschil-lende betonsamenstellingen worden onderzocht.De eerste etappe is verkennend-fundamenteel vankarakter, de tweede is gericht op meer fundamenteleresearch, resulterend in aanbevelingen voor debeheersing en de reductie van de radonexhalatie vanbeton.Wat verwacht de betonsector van de afspraak?VNC, BFBN en VOBN zijn (indirect, via VNO-NCW)contractpartijen van de overheid.De betonsector heeft het vertrouwen dat de radon-exhalatie van beton in het komende decenniumniet toeneemt en waarschijnlijk zelfs afneemt.Zonder dat vertrouwen zou de afspraak niet zijngemaakt. De achtergrond hiervoor is de volgende.De poreuze fractie (de hoeveelheid cementsteen) inbeton is in de afgelopen tientallen jaren geleidelijkverminderd.Door het toenemend gebruik van hulpstoffen isgemiddelde water-cementfactor van beton gedaald.Daardoor vermindert de permeabiliteit en verbetertde duurzaamheid.Onduidelijk is nog hoe attestbeton, hogesterktebetonen hoog vloeibaar beton zich gedragen, maar deverwachtingen zijn hooggespannen.De onderzoekers verwachten heimelijk een relatiete vinden tussen sterkte, radonexhalatie en per-meabiliteit van beton.De relaties tussen sterkte, duurzaamheid en per-meabiliteit van beton zijn reeds goed onderzochten bekend. Hierdoor ontstaat er indirect een relatietussen duurzaamheid en radonexhalatie. In theoriebiedt deze relatie bruikbare aanknopingspuntenvoor het verdere duurzaamheidsonderzoek vanbeton. De radonexhalatie zou eventueel een gids-parameter voor de duurzaamheid van beton kunnenzijn. Deze gedachte grenst echter aan dagdromerij.Tot slotDe overheid en het bouwtoeleverend bedrijfslevenzijn er medio 2004 in geslaagd om afspraken temaken over de beheersing van de radonafgiftedoor bouwmaterialen, in het bijzonder beton.De afspraken maken deel uit van het grotereprogramma Gezondheid en Milieu om de kwaliteitvan het binnenmilieu te verbeteren.In de komende twaalf jaar zullen door de sectormet regelmaat grote aantallen proefstukken wordenvervaardigd voor het monitoringsonderzoek en voormateriaalonderzoek. De eerste uitkomsten staaningeroosterd voor 2005. Naar verwachting zal deNederlandse betonwereld op deze manier een uniekebijdrage leveren aan een gezonder binnenklimaat.13|10 Betoniek december 2004 9µ Onderzoekers verwachten nieuwe interessante verbanden tevindenRadonuitstootPermeabiliteitDuurzaamheidSterkteExhalatiemetingenEen radonexhalatiemeting moet uitgevoerd wordenvolgens NEN 5699. Daarin wordt voorgeschreven omde proefstukken van cementbeton ná de gebruikelijkeperiode van 28 dagen verharding op te slaan in eenconditioneringsruimte. De temperatuur en de relatievevochtigheid van de conditioneringsruimte moeteningesteld worden op (20 ( 2) (C en (50 ( 5) % RV.Dan moet worden gewacht totdat het evenwichts-vochtgehalte is bereikt. Deze periode behoeft nietlanger te duren dan 8 weken. Als het evenwichtsvocht-gehalte dan nog niet is bereikt moet de beproevingworden begonnen tussen 8 en 12 weken na de ver-hardingsperiode van 28 dagen. Het proefstuk wordtuiteindelijk geplaatst in een adsorptie-opstelling, waar-bij radon in het beton zich hecht aan silicagel.Alles bijeengenomen duurt een exhalatiemeting 3 á 4maanden.Het uitvoeren van radonexhalatiemetingen is eengespecialiseerd werk dat slechts door een beperkt aan-tal laboratoria in Nederland kan worden uitgevoerd.NRG, KVI en Intron hebben hiermee praktische ervaring.Literatuur1. NEN 7181 - Stralingsprestatie van een woonfunctie- Bepalingsmethode, NEN 2000(In 2001 is het wijzigingsblad A1 bij deze normverschenen)2. NEN 5699 - Radioactiviteitsmetingen - Methodevoor de bepaling van de radonexhalatiesnelheidvan steenachtige bouwproducten, NEN 20013. Radon generation and transport - A journeythrough matter / Ioana Cozmuta, CromaticaPress, 2001(ISBN 0973813386)Ing. Peter de Vries FICT neemt afscheid alshoofdredacteurBetoniek 13/10 is het laatste nummer dat onder deverantwoordelijkheid van Peter de Vries verschijnt.Peter maakte sinds 1988 deel uit van de redactie,vanaf 1998 (band 11) als hoofdredacteur.Peter de Vries wordt opgevolgd door ing.Harry Corporaal MICTMet ingang van nummer 13/11 is de samenstellingvan de redactie als volgt:· ing. H. Corporaal MICT, hoofdredacteur;· dr. ir. A. van Beek;· ir. W.J. Bouwmeester-van den Bos;· ir. M.W.A.M. van Halderen;· ir. J.P.G. Mijnsbergen;· H.M.M. Soen13|10 Betoniek december 200410ColofonBetoniek is een praktijkgerichtvoorlichtingsblad op het gebied van debetontechnologie en verschijnt 10 keerper jaar. In de redactie zijn vertegen-woordigd: ENCI, MEBIN, CUR, BAM Civielen de Bouwdienst Rijkswaterstaat.Uitgave: ENCI MediaPostbus 3532,5203 DM `s-HertogenboschRedactie: 073 - 640 12 23E-mail: encimedia@enci.nlWebsite: www.enci.nlAbonnementen/adreswijzigingen:Abonnementen en adreswijzigingenvoor betoniek worden verzorgd door:Betapress Abonnementen ServicesPostbus 97, 5126 ZH Gilzetel: 0161 - 45 95 86fax: 0161 - 45 29 13email: betoniek@Betapress.Audax.nlAbonnementsprijzen 2005:Nederland 1 20,00België 1 21,00Overige landen 1 28,00Aanmeldingen/opzeggingen:Abonnementen kunnen op ieder gewenstmoment ingaan en worden automatischvoor een jaar verlengd, tenzij één maandvoor vervaldatum schriftelijk wordt opge-zegd.Overname van artikelen en illustratiesis toegestaan, onder voorwaarde vanbronvermelding.ISSN 0166-137xInvloed weersomstandigheden op storten van betonspecieBeton is een robuust materiaal dat in weer en wind gemaakt wordt.Het weer heeft, tijdens het verharden van het beton, invloed op dekwaliteit van het uiteindelijke werk.. Vloeren, bijvoorbeeld, zijn door hungeringe dikte kwetsbaar voor weersinvloeden. Door het nemen van dejuiste maatregelen is het echter goed mogelijk een goede vloer te makenongeacht het weer. Dat deze maatregelen afhankelijk zijn van de periode,voorjaar, zomer, herfst en winter, waarin gestort wordt zal in dezeBetoniek worden uitgelegd.In onze volgende uitgaveFoto pagina 1: Ook op stranden staan wij bloot aan straling13|10 Betoniek december 2004nieuwsHandleiding voor grondbehan-deling met kalk en/of cementAanbevelingen A 74/04Uitgegeven door hetOpzoekingscentrum voor deWegenbouw (OCW), 200490 pagina'sGrondbehandeling is eentechniek die momenteel in Belgiëweer sterk in de belangstellingstaat onder druk van de strengerwordende milieuwetten en detoenemende schaarste aan grond-stoffen. Deze techniek maakt hetmogelijk om grond te gebruikendie normaal gesproken niet kanworden verwerkt.De handleiding helpt ontwerpersen uitvoerders om grond viabehandeling met kalk en/ofcement een nuttige bestemmingte geven.De publicatie is opgedeeld in driedelen:· kennis van grond; dit hoofd-stuk beschrijft de gedragingenvan de verschillende grond-soorten en de kenmerken waar-aan zij van elkaar te onder-scheiden zijn. Tevens geeft heteen overzicht van de laborato-riumproeven die nodig zijn omuit te maken of behandelingzin heeft en welke hoeveelhe-den cement en/of kalk moetenworden toegepast;· behandeling; dit hoofdstukbeschrijft de kalk en hetcement die toegepast kunnenworden en gaat in op debelangrijkste zaken bij hetverbeteren en stabiliseren vangrond;· uitvoeringswijze; dit hoofdstukbeschrijft de organisatie vaneen project en geeft een over-zicht van het materieel datvoor grondbehandeling voor-handen is.De handleiding is een aanvullingop drie praktijkgidsen voor ver-schillende toepassingen vangrondbehandeling:· de verbetering van grond voorde aanvulling van rioolsleuvenen de omhulling van buizen;· de stabilisatie van grond vooronderfunderingslagen;· de verbetering van grond bijgrondwerken en voor hetbaanbed.U kunt de handleiding en de driepraktijkgidsen bestellen via dewebsite van het Opzoekings-centrum voor de Wegenbouw,www.bbrc.be/ocw/n00-00.htm.Literatuuragenda7 december 2004VoorlichtingsbijeenkomstCE-markering, UtrechtMeer informatie: www.nen.nl7 december 2004(bij voldoende belangstelling)Workshop NEN-EN 206-1 /NEN 8005, HeerhugowaardMeer informatie:www.betonvereniging.nl/nieuwebetonnormen9 december 2004Nederlands Wegencongres2004, RotterdamMeer informatie: www.crow.nl14-16 december 2004Beton Vakdagen 2004,HardenbergMeer informatie:www.evenementenhal-hardenberg.nl15 december 2004(bij voldoende belangstelling)Workshop NEN-EN 206-1 /NEN 8005, Amsterdam Z-OMeer informatie:www.betonvereniging.nl/nieuwebetonnormen16 december 2004VABOR studiebijeenkomst overschoon beton en de relatietussen beton en radonMeer informatie: www.vabor.nl11-14 januari 2005InfraTech 2005, RotterdamMeer informatie:www.infratech2005.nl19 januari 2005(bij voldoende belangstelling)Workshop NEN-EN 206-1 /NEN 8005, Bergen op ZoomMeer informatie:www.betonvereniging.nl/nieuwebetonnormen20 januari 2005BFBN-winter ledenvergadering,WoerdenMeer informatie: www.bfbn.nl13 10B A N D U I T G AV Edecember 2 0 0 4U kunt ook rechtstreeks een e-mail sturen aanmevrouw Devijver, d.devijver@bbrc.be.De Handleiding + 3 praktijkgidsen kosten samen? 26,50. De drie praktijkgidsen zijn ook gratis tedownloaden van bovengenoemde website (kies voor"Publicaties en bibliotheek" (`Praktijkgids').InternetDossier Radon(www.vrom.nl)Het Ministerie van VROM heeft op haar website eengrote hoeveelheid dossiers over thema's als afval,bodem, duurzame ontwikkeling, huren etc. Eén vande dossiers gaat over radon, het onderwerp van dezeBetoniek.Het dossier bevat de volgende onderdelen:· een korte introductie van het onderwerp;· veelgestelde vragen en antwoorden;· een overzicht met relevante publicaties die doorhet ministerie zelf of door andere organisatieszijn uitgegeven. Deze zijn direct te downloaden;· alle kamerstukken die betrekking hebben op hetonderwerp. Ook die zijn te downloaden;· en links naar websites waar meer informatie tevinden is.U vindt het dossier op www.vrom.nl ( Dossiers vanA tot Z (aan de rechterkant van het scherm).U vindt hier ook een overzicht van alle anderebeschikbare dossiers.Vakblad Cement(www.vakbladcement.nl)Sins september is het vakblad Cement met eeneigen website op het internet te vinden:www.vakbladcement.nl.De 14 titels van het menu maken het makkelijk omsnel naar de gewenste informatie te gaan. Het kopje`Thema's' is de plaats waar alle thema's van de af-gelopen jaren zijn te vinden. Tevens vindt u hierinformatie hoe u oudere nummers van het vakbladkunt nabestellen. Onder de kop `Dossiers' zijnartikelen in pdf-formaat over zelfverdichtend beton,gevels en spoorwegbouw te vinden. In de toekomstzal het aantal onderwerpen worden uitgebreid.Achter `Register' bevinden zich de titelgegevens vanalle artikelen sinds 1981 uit Cement, die met eenzoekfunctie snel zijn te achterhalen. Onder`Aanmelden abonnement' is de informatie te vindenom een abonnement te nemen of een proefnummeraan te vragen.De kop `Agenda' vermeldt de data en gegevens vaninteressante studiedagen en symposia en onder hetkopje `Adverteerders' is de tariefkaart geplaatst metde technische specificaties en de advertentietarievenvan Cement.Internationale bezoekers kunnen onder `Summary'een Engelse samenvatting lezen van de inhoud vanhet actuele nummer. Bij de noemer `Links' zijn dewebsites te vinden van bedrijven en organisaties uitde wereld van cement en beton.De website is bedoeld als actueel medium naast hetmagazine, dat achtmaal per jaar verschijnt.13|10 Betoniek december 2004