Band Uitgave STANDAARD voor technologie en uitvoering van beton november 2017 22 16 Pappen en nathouden Over nabehandeling van beton 2 november 2017 STANDAARD 16 I 22 Pappen en nathouden Het beton is gestort, verdicht en afgewerkt. Nu alleen nog even nabehandelen en we kunnen naar huis. Deze Betoniek gaat over nabehande- len: het actief beïnvloeden van de waterhuis- houding in het buitenste laagje beton. Dit laat- ste staartje van het maken van beton is aanleiding voor veel discussies. In de tijd van een kopje koffie praten we je helemaal bij. Het maken van goed beton kent veel opeen - volgende stappen in de tijd, waarin we tot en met de laatste stap ons best moeten blijven doen, dus inclusief de periode van nabehandeling. Op dit laatste traject zoomen we in deze Betoniek heel specifiek in. We beginnen daarbij met het waarom van de nabehandeling; wat proberen we ermee te bereiken of te voorkomen? Vervolgens dui - ken we het materiaal in. Welke processen komen we tegen waarop we bij de nabehan - deling moeten inspelen? Met die kennis worden vervolgens de manieren van nabe - handelen besproken. Deze Betoniek eindigt met hoe al deze kennis in de regelgeving is vastgelegd. Waarom nabehandeling? Beton wordt gebruikt in gebouwen en kunst- werken, en al die betonconstructies hebben hun eigen specifieke functie. Om die functie tot in lengte van dagen te kunnen vervullen, wordt de constructie ontworpen en door - gerekend op bepaalde prestaties. Die presta- ties moeten vervolgens worden geleverd door het beton. Let wel, dit is het beton zoals het uiteindelijk in een constructies zit. Dit gaat daarmee verder dan alleen het betonmengsel, maar raakt ook aan de uitvoering met als belangrijke aspecten: maatvoering, verdich- ting en nabehandeling. Afhankelijk van het betonmengsel en de (weers-)omstandigheden tijdens de uitvoering heeft de nabehandeling effect op circa 5 tot 20 mm diepte vanaf het oppervlak. We richten ons met nabehandeling dus eigenlijk op de kwaliteit van de oppervlaktezone van het beton. Hieruit volgt meteen dat we met een goede nabehandeling een slecht beton- mengsel niet kunnen repareren. Omgekeerd kan dit helaas wel. Door een slechte of ver - keerde nabehandeling kan de kwaliteit van een goed betonmengsel in de oppervlakte - zone helemaal wegzakken. Dat is jammer, want de oppervlaktezone is de eerste verdedi - 3 november 2017 STANDAARD 16 I 22 gingslinie in de levensduur van de betoncon - structie, die direct in het zicht zit en direct wordt belast door externe krachten en stoffen. Nabehandeling is erop gericht om: ? de hydratatie in de oppervlaktezone vol- doende ver te laten doorlopen, waardoor zich een sterke en dichte microstructuur kan ontwikkelen; ? optredende krimp te minimaliseren en uit te stellen naar tijdstippen waarop het beton sterker is, om zo scheuren in het oppervlak te voorkomen. Natuurlijk is het duidelijk dat we dit niet alleen in de oppervlaktezone willen, maar ook in de rest van het beton. Waarom dan zo'n speci- fieke nadruk op nabehandeling? Dat heeft alles te maken met de locatie van de opper- vlaktezone. Dit stukje beton staat rechtstreeks in contact met de buitenwereld. In de rest van deze Betoniek zal blijken dat vooral de uitwis- seling van water met de omgeving specifieke gevolgen heeft voor de oppervlaktezone. We duiken daarom eerst maar eens in de water- huishouding van beton. Waterhuishouding De kern van betonverharding is dat hydra - tatieproducten de ruimte tussen de andere korrels opvullen. In ongehydrateerde toe- stand bestaat die ruimte in eerste instantie uit (porie)water (fig. 2). In de fase vóór begin binding (plastische fase) kan het verdwijnen van water grote invloed hebben. In figuur 3 zijn een aantal processen die zouden kunnen spelen in een oppervlak- tezone geïllustreerd. Om de situatie niet te complex te maken, zijn in deze figuur geen hydratatieproducten aangegeven. 1 Nabehandeling met curing compound, foto: Tillman Chemische Bouwstoffen 4 november 2017 STANDAARD 16 I 22 Te zien is dat door het verdampen van water cementkorrels droog kunnen komen te lig- gen, waardoor de hydratatie daarvan stopt. Ook kruipen de cementkorrels dichter naar elkaar toe bij afnemend watervolume (krimp). Gevolg van dit laatste ? in extreme mate ? kan het ontstaan van scheuren zijn. Al deze aspecten proberen we te voorkomen door goede nabehandeling. Daarbij moeten we ons realiseren dat water verschillende verschijningsvormen heeft. Het water dat aan het betonmengsel is toegevoegd, is minstens in vier groepen te verdelen. Aan de hand van figuur 4 wordt hier kort op ingegaan. 1. Bevochtiging van korreloppervlakken Vanaf het begin van mengen zet een deel van het water zich vast aan korreloppervlakken (cement, zand, grind en vulstoffen). Hoewel dit slechts een paar atoomlagen dik is op elk oppervlak, kan het met alle oppervlakken bij elkaar wel degelijk effect hebben. Je ziet dit al bij een grotere hoeveelheid fijn materiaal in het mengsel, waardoor de waterbehoefte stijgt. Dit water is permanent 'kwijt' en kan niet meer worden gebruikt voor de reactie met cement. 2. Hydratatie van cement De belangrijkste noodzaak van water is voor de hydratatie. Powers heeft lang geleden al laten zien dat (portland)cement theoretisch hele- maal kan hydrateren bij een water-cementfac- tor van 0,42. Is er minder water beschikbaar, dan kan niet al het cement reageren en stopt de reactie voortijdig wegens gebrek aan water. Gebruiken we (veel) meer water, dan creëren we extra ruimte die gevuld moet worden met hydratatieproducten. De verdeling van hydra- tatieproducten over de ruimte zal daardoor minder dicht zijn dan de theoretisch ideale toeslag water ongehydrateerde cementkorrel verdamping vrij water hydratatie van cement bevochtiging van oppervlak 4 3 2 1 toeslag water verdwijnt door verdamping en reactie met cement scheuren kunnen ontstaan oorspronkelijke positie cementkorrel cementkorrels lossen op en verplaatsen hydratatie van deze korrel stopt 2 Schematisch startpunt van cementhydratatie 4 De verschillende aspecten van de waterhuishouding in beton 3 Mogelijke gevolgen van het verdwijnen van water (hier in de plastische fase) 5 november 2017 STANDAARD 16 I 22 situatie en resulteert daarmee in een kwalitatief minder dichte microstructuur. Is het water eenmaal chemisch vastgelegd in cementsteen, dan kan dit water niet meer vrijkomen voor andere aspecten. 3. Vrij water De beweeglijkheid en de mogelijkheid om bestanddelen te transporteren, is de belang- rijkste eigenschap van het vrije water. De manier van bewegen verandert wel gedu- rende het hydratatieproces. In de fase vóór begin binding is het vrije water het bad waarin alles kan bewegen. Gedurende de hydratatie ontstaat er steeds meer een matrix van hydratatieproducten (cementsteen) waar water zich doorheen beweegt. Water ver- plaatst zich dan onder invloed van capillaire krachten van grote poriën naar steeds kleinere poriën. De beweging van het vrije water wordt daarbij steeds moeilijker en langzamer. In het hydratatieproces is het vrije water ook nog het medium waarin de hydratatieproduc- ten zich ontwikkelen. Is er geen vrij water meer, dan kunnen de hydratatieproducten daar ook niet meer komen om de ruimte te laten dichtgroeien. 4. Verdamping Specifiek aan het oppervlak van beton vindt er uitwisseling plaats van water, meestal verdamping. Als gevolg van deze verdam- ping verliest het beton dus echt water. Juist omdat dit aspect zo'n belangrijk aandeel kan hebben in de nabehandeling, wordt hier in het navolgende dieper op ingegaan . Verdampingssnelheid Theoretische basis De bestudering van het verdampen van water heeft een lange geschiedenis en is vaak opge- hangen aan het verdwijnen van water uit bin- nenmeren. We beschrijven hier niet de theorie, maar beperken ons tot de basisprincipes, de belangrijkste invloedsfactoren en de waarschu- wing dat het in de berekeningen om theore- tisch maximale verdampingssnelheden gaat. Deze inzichten geven ons aanwijzingen wan- neer we extra moeten opletten en bijzondere aandacht moeten geven aan nabehandeling. Het basisprincipe van verdamping gaat uit van verzadigingsdampspanning ( p) (fig. 5). Dit is een natuurkundig begrip dat aangeeft bleeding toeslag cementpasta bleeding water paden Plucht Pbeton Plucht Pbeton waterdamp a) vóór begin binding: bleeding b) ook ná begin binding: doorgaande verdamping 5 Basisprincipes en processen van verdampingssnelheid 6 november 2017 STANDAARD 16 I 22 hoeveel waterdamp zich maximaal in een gasfase kan bevinden. Net boven een water- oppervlak is de lucht verzadigd met water- deeltjes in de gasfase. We noemen dit p beton . De maximale verzadigingsdampspanning is afhankelijk van de temperatuur. Een warm gas kan meer waterdamp bevatten dan een koeler gas. Voor de berekening van p beton wordt de temperatuur aan het betonoppervlak geno- men. De luchttemperatuur is vaak lager. p lucht is daarom vaak lager dan p beton . Bovendien wordt 100% p lucht vaak niet gehaald, omdat de relatieve luchtvochtigheid vaak lager is dan 100%. Op basis van het verschil tussen p beton en RV x p lucht is te berekenen hoe snel water ver- dampt. Hoe groter het verschil, hoe sneller de verdamping. Een laatste belangrijke invloedsfactor is de wind. Wind kan ervoor zorgen dat de water- dampdeeltjes in p beton versneld worden weggevoerd, zodat er ruimte komt voor nieuwe waterdeeltjes om te verdampen. In het verleden werd op basis van deze gege- vens dan een verdampingsnomogram opge- steld. Een voorbeeld hiervan is te zien in Beto- niek 3/16 'Zomerse problemen'. In het huidige tijdperk van computers waarin alles direct kan worden gemeten en doorgerekend, geven we hier de formule van de verdampingssnelheid (E ), omgeschreven in praktische parameters voor de betontechnoloog (zie formule). Hierin is T beton de temperatuur van het beton aan het oppervlak [in °C], T lucht de tempera- tuur van de lucht [in °C], is RV de relatieve vochtigheid van de omgevingslucht [in %], en is v de windsnelheid [in km/u]. Dit alles levert uiteindelijk een verdampingssnelheid [in l/m 2/u]. Rekenen aan verdampingssnelheid De reden dat de formule is gegeven in het voorgaande stuk, is dat nabehandeling natuurlijk geen momentopname is. Het is een proces in de tijd met allerlei parameters die blijven veranderen. Gelukkig kunnen we met computers en metingen processen steeds makkelijker concreet maken en gewoon door- rekenen. Als theoretische vingeroefening volgen we daarom eens een willekeurige betonstort op een willekeurige winterdag. De stort van het beton begint om twee uur 's middags en we volgen het werk bijna anderhalve dag. Om acht uur 's ochtends zetten we de metingen weer uit. Met de formule kunnen we de maximale verdampingssnelheid berekenen. Deze is uitgezet in figuur 6. In diezelfde figuur zijn ook de windsnelheid en de relatieve vochtig- heid uitgezet. Wat opvalt is dat de RV en de windsnelheid een sterke relatie met elkaar lijken te hebben, en samen een belangrijke correlatie laten zien met de verdampingssnel- heid. Heel duidelijk volgt uit de grafiek dat verdamping geen momentopname is, maar een proces dat grillig verloopt in de tijd. Waterhuishouding in de praktijk We hebben tot nu toe behandeld waar water voor nodig is en hoe grillig water via verdam- ping kan verdwijnen. Maar hoe verloopt de waterhuishouding van beton nu in de prak- tijk? In het navolgende brengen we de betontechnologie samen met de verdam- pingstheorie. We beginnen daarbij met 1 m 3 beton, waarin 350 kg cement en 175 l water zit. We verde- len deze m 3 over de hoogte in 50 identieke ? ? ? ? ? ? ? T beton ? ???????? ? 17,2694 ? E = 0,1912 e ? (T beton + 238,3) ? ? T lucht ? ? ??????? ? 17,2694? ? RV ? e ? (T lucht + 238,3) ? ? (0,253 + 0,06v) 7 november 2017 STANDAARD 16 I 22 plakjes. Elk plakje is dan 20 mm. Het buitenste plakje komt daarmee in de buurt van de invloedszone van de nabehandeling. Dit plakje bevat 3,5 l water (fig. 7). We kunnen in de tijd onderscheid maken tussen processen vóór begin binding en ná begin binding (fig. 5). Vóór begin binding, in de plastische fase, hebben we te maken met bleeding. Dit bleedingproces (aanvoer van water) is in competitie met de verdampings- snelheid (afvoer van water). Zien we bleedingwater op het beton, dan beschrijft de verdampingsformule het verdampingsproces goed. Is er geen bleedingwater meer zicht- baar, dan zal de verdampingssnelheid worden gelimiteerd door de aanvoersnelheid van het water uit het diepere gedeelte van het beton. Waarschijnlijk is de werkelijke verdampings- snelheid dan lager. Ook na begin binding gaat verdamping van water uit het beton gewoon door. Dezelfde natuurkundige principes blijven gewoon gelden (fig. 5b). Wel neemt de verdampings- snelheid af. In literatuur wordt gesproken over een teruggang van verdamping van water tot zo'n 50% na 3 uur en tot slechts 10% na 8 uur hydratatie; allemaal gemeten ten opzichte van de verdamping gedurende de bleeding- periode. De vraag is echter of we ons moeten blijven richten op verdampingssnelheid. Immers, als er geen water meer is, valt er ook niets meer te verdampen; maar dat is niet wat we wilden 0 1 0 2 0 3 0 40 50 60 70 8 0 90 100 0, 00 0, 10 0, 20 0, 30 0, 40 0, 50 0, 60 0,70 0, 80 0, 90 14 20 2814 20 28 windsn elh eid [km /u ] & RV [%] m / l [ d i e h l e n s g n i p m a d r e v 2/ u ] tijd [u] verdam ping ssne lheid RV win dsnelh eid 6 Verdamping gevolgd in de tijd 7 1 m 3 beton met totaal 175 l water 1 m 3 beton met totaal 175 l water 3,5 l water 20 mm verdamping 1 m 1 m 8 november 2017 STANDAARD 16 I 22 bereiken. Nabehandeling zou moeten gaan over het voldoende kunnen ontwikkelen van de oppervlaktezone. Laten we ons daar eens op richten. In het voorbeeld uit figuur 7 is in de eerste 7 uur bijna 2 l water vanaf het oppervlak ver- dwenen. Ten opzichte van de oorspronkelijke 3,5 l in de eerste 20 mm van het beton is dat best veel. De vraag zou dus moeten zijn hoeveel van die 2 l uit diepergelegen gedeel- ten is gekomen. Water hebben we nodig om hydratatiepro- ducten te creëren. De temperatuur speelt daarbij een belangrijke rol. Bij warm weer gaat de hydratatie snel, maar kan eveneens de verdamping een stuk sneller gaan. Bij koud weer gaat de hydratatie langzamer, maar blijft daardoor transport van vrij water binnen het beton ook langer mogelijk. Verdamping kan daarbij langer doorgaan. Over het algemeen betekent dit dat je bij warm weer eerder en bij kouder weer langer zult moeten nabehande- len. We komen hier bij de nabehandelings- technieken nog op terug. Resumerend gaat het bij de waterhuishou- ding in de praktijk, of eigenlijk nabehandeling van de oppervlaktezone, dus eigenlijk over het binnenhouden van water. Daarmee wordt scheurvorming voorkomen en worden omstandigheden gecreëerd om met hydrata- tieproducten een goed dichtgegroeide microstructuur in de oppervlaktezone te rea- liseren. Methoden van nabehandeling Om water beschikbaar te houden in de oppervlaktezone, zijn feitelijk twee hoofd- groepen van nabehandelingsmethoden voorhanden. De ene groep remt de verdam- ping van het water af, terwijl de andere groep mogelijkheden biedt tot aanvullen van het water vanaf de buitenzijde van het beton. Groep I: Afremmen van verdamping ? Bekisting in positie houden. Door de bekisting te laten staan, wordt voorkomen dat water uit het beton verdampt. Dit is veruit de eenvoudigste manier van nabe- handeling en ook eentje die direct vanaf het moment van storten al begint. Het kan wel kostbaar zijn doordat er veel bekisting nodig is, of doordat de doorlooptijd van het project een stuk langer wordt. Het is ook geen volledige methode, omdat bij het stortvlak geen sprake is van bekisting. Bij een sterk zuigende (houten) bekisting kan deze zelfs nadelig zijn voor de nabehande- ling, doordat de kist het water ? bedoeld voor de hydratatie ? wegtrekt. ? Afdekken met een waterdampdichte folie. De folie zelf moet hier de verdam- ping voorkomen. De folie mag dus niet scheuren (voldoende sterk zijn) en niet 9 november 2017 STANDAARD 16 I 22 wegwaaien. Bovendien zagen we bij de verdampingsberekeningen dat wind een behoorlijke invloed kan hebben op het verdampingsproces. De randen en naden van de folie moeten dan ook goed worden afgedekt om luchtstromen (schoorsteenef- fect) te voorkomen. ? Toepassen van een curing compound. Een curing compound is een vloeibaar middel dat op een net afgewerkt betonop- pervlak wordt aangebracht. Het vormt daar een filmlaagje dat de verdamping afremt. Het toepassen van deze techniek is mak- kelijker gezegd dan gedaan. Het begint met de curing compound zelf. Deze wordt geleverd met een bepaalde spercoëfficiënt, wat een maat is voor de remmende wer- king tegen verdamping. Er worden geen curing compounds geleverd met een spercoëfficiënt van 100%. De spercoëffici- ent is bovendien niet constant, maar loopt terug in de tijd. De volgende stap is het aanbrengen. Een curing compound wordt gespoten. Goed aangebracht vormt zich dan het genoemde filmlaagje op het beton. Wordt de curing compound minder goed of te weinig aan- gebracht, dan realiseert het op die plaatsen dus niet zijn beschermende werking. Door de (schijnbaar) eenvoudige uitvoering is deze vorm van nabehandeling wel zeer populair. Voor meer informatie over curing compounds (Betoniek 14/28 'Bescher- mingsfactor 70'). ? Bewaren in klimaatkamers. In de pre- fab industrie is er nog de mogelijkheid het beton in klimaatkamers te bewaren. Mid- dels het instellen van zowel de luchtvoch- tigheid als de temperatuur in deze kamers, kan de verdamping flink worden afgeremd. 8 Nabehandeling met folie 10 november 2017 STANDAARD 16 I 22 Groep II: Aanvullen met water van buitenaf ? Aanbrengen van een vochtige afdek - king. Deze afdekking gaat een stap verder dan de vorige groep. Hier wordt gebruikge - maakt van vochtige materialen die optreden als waterbuffer zoals jute, rietmatten of vochtig zand. Hierdoor kan water aan de oppervlaktezone worden toegevoegd. In alle gevallen moet het afdekkingsmateriaal zelf tijdens de nabehandelingsperiode dan wel vochtig worden gehouden (periodiek of continu). Bij het aanbrengen van deze materialen moet ervoor worden gezorgd dat het oppervlak van het jonge beton niet wordt beschadigd. Vooral bij het aanbren - gen van zand is de kans op beschadigingen aanwezig. De aangebrachte laag vochtig zand moet minimaal een dikte van 25 mm hebben. ? Oppervlak zichtbaar nathouden met water. Tot slot kan een tekort aan water worden voorkomen door water aan te brengen. Dit moet gebeuren met geschikt water, ofwel water zonder mogelijk schade - lijke stoffen voor de duurzaamheid van het beton (zouten, lage pH) en zonder invloed op esthetica (ijzer in het water, kleurstoffen). Dit aanbrengen kan door het onderwater zetten van een oppervlak met behulp van bijvoorbeeld een verhoogde bekisting. Hierbij moet worden opgelet dat het pas afgewerkte oppervlak niet door uitspoeling wordt beschadigd. Ook vernevelen is moge - lijk, maar dit werkt niet zo goed bij harde wind. Ook kan het zijn dat werken in de directe omgeving van de verneveling niet mogelijk is. Nat spuiten is alleen een goede methode wanneer het beton voortdurend wordt natgehouden. Als dit periodiek gebeurt, wordt het oppervlak afwisselend nat en droog, en zouden daardoor plotse - linge temperatuurverschillen kunnen ont - staan. Beide groepen proberen door het afremmen van de verdamping scheurvorming te voor- komen. Het grootste verschil zit in het laten doorhydrateren van de oppervlaktezone om ook daar een goede kwaliteit beton te realise- ren. De eerste groep vertrouwt daarbij volle- dig op het water dat (nog) in het beton aan- wezig is. De tweede groep biedt de mogelijkheid om bij een tekort het water in de oppervlaktezone nog aan te vullen. Daarmee komen we ook terug op het moment van aanbrengen. Verdamping begint namelijk vanaf het moment van stor- ten. Elk moment dat er langer wordt gewacht met nabehandelen dan nodig is, betekent minder water in het beton voor de hydratie van de oppervlaktezone. Tabel 1 Nabehandelingsklassen klasse 1 klasse 2klasse 3klasse 4 duur 12 uur*n.v.t.n.v.t.n.v.t. oppervlaktesterkte als x% van de gespecificeerde karakteristieke druksterkte na 28 dagen n.v.t. 35%50%70% * mits de zetting niet meer dan 5 uur bedraagt en de oppervlaktetemperatuur van het beton ? 5 °C is. 11 november 2017 STANDAARD 16 I 22 Regelgeving NEN-EN 13670 Hoe is al deze kennis nu meegenomen en omgezet in onze regelgeving? Eisen ten aanzien van nabehandeling zijn als onderdeel opgenomen in NEN-EN 13670 'Vervaardiging van betonconstructies'. De norm geeft aan dat na voltooiing van de verdichting en afwerking direct met de nabehandeling van het oppervlak moet worden begonnen. Om scheurvorming door plastische krimp te voorkomen, schrijft de norm voor dat tijde- lijke nabehandeling moet worden toegepast, voorafgaande aan de afwerking. Hoelang we moeten nabehandelen, wordt gedefinieerd op basis van zogenoemde nabe - handelingsklassen (tabel 1). Opvallend is dat in de norm echte aanwijzingen ontbreken om voor een bepaalde nabehandelingsklasse te kunnen kiezen. De nabehandelingsklasse moet worden vermeld in de uitvoeringsspeci - ficatie. Via tabel 1 wordt dus heel bewust gestuurd op druksterkte van de oppervlaktezone, als per - centage van de gespecificeerde betondruk - sterkte. Wanneer nu door de betonmortelcen - trale een hogere betonsterkte wordt uitgeleverd dan oorspronkelijk gevraagd, wordt door het volgen van de norm slechts nabehandeld tot een zeer beperkte vulling van de ruimte in de microstructuur van de opper - vlaktezone met hydratatieproducten. Daarmee lijkt de relatie naar levensduur en het realiseren van voldoende duurzaamheid in de oppervlak - tezone weg te kunnen glippen in de norm. Volgens de norm moet de oppervlaktesterkte worden bepaald met de rijpheidsmethode. Het is toegestaan nauwkeuriger methoden te gebruiken, maar als die niet voorhanden zijn, geeft de norm in bijlage F drie tabellen voor de minimale duur van de nabehandeling. In tabel 2 zijn deze tabellen gecomprimeerd in één tabel weergegeven. oppervlakte- temperatuur van het beton T [°C] minimale nabehandelingsduur (in dagen) a trage ontwikkeling betonsterkte c, d gemiddelde ontwikkeling betonsterkte c snelle ontwikkeling betonsterkte c 0,15 ? r < 0,30 0,30 ? r < 0,50 r ? 0,50 klasse 2 klasse 3klasse 4klasse 2klasse 3klasse 4klasse 2klasse 3klasse 4 5 ? T < 10 b 11 1830591823,59 10 ? T < 15 8122147131,52,57 15 ? T < 25 57122,549125 T ? 25 2,53,561,52,5511,53 a plus een eventuele periode na zetting indien deze langer duurt dan 5 uur\ . b bij T < 5 °C behoort de tijdsduur te worden verlengd met de periode g\ elijk aan de tijd waarin T < 5 °C c de ontwikkeling van de betonsterkte is de verhouding tussen de gemiddeld\ e druksterkte na 2 dagen (f cm2 ) en de gemid- delde druksterkte na 28 dagen (f cm28 ) bepaald uit initiële beproevingen of gebaseerd op bekende prestati\ es van beton met vergelijkbare samenstelling (zie EN 206-1). r = f cm2 /fcm28 d voor een zeer trage ontwikkeling van de betonsterkte behoren speciale ei\ sen te worden gegeven in de uitvoeringsspecificatie. Tabel 2 Minimale nabehandelingsduur voor beton van een gespecificeerde nabehandelingsklasse 12 november 2017 STANDAARD 16 I 22 Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE 's-Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Lezersservice T: 073 205 10 10, E: lezersservice@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie T: 073 2051010, E: betoniek@aeneas.nl Advertentieverkoop Sanne Verdonk, E: s.verdonk@aeneas.nl T: 073 2051023 Abonnementen 2017 Jaarabonnement: 4x Betoniek Standaard, 4x Betoniek Vakblad en toegang tot het online archief: ? 135,- (excl. btw). Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet telefonisch gebeuren, ui- terlijk twee maanden voor vervaldatum. Kijk voor de mogelijkheden van online abonnementen op www.betoniek.nl. Betoniek wordt tevens elektronisch opge- slagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bij de redactie ter inzage en zijn op te vragen. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek niet aan- sprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achter- haald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2017 ISSN: 2352-1090 Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenw\ oordigd: BAM Infraconsult, BTE Nederland, ENCI, SKG-IKOB, Mebin en TNO. Tot slot In deze Betoniek hebben we je meegenomen in de laatste processtap voor het maken van goed beton. Het gros van de grijze massa doet zijn constructieve werk achter een dun laagje oppervlaktehuid van beton. Toch is het deze oppervlaktezone die het eerst in het oog springt en de basis vormt voor de levensduur van ons beton op termijn. Ook dat laagje beton verdient onze aandacht en, zoals blijkt uit deze Betoniek, water! Want zonder water in de oppervlaktezone is er kans op scheuren en is er geen doorgaande verharding. Dus op warme dagen, eerst het beton een scheutje water en dan pas zelf aan de koffie. Literatuur ? Betoniek 5-12, Nabehandelen. ? Betoniek 6-17, Nabehandeling als voorzorg. ? NEN/EN 13670, Het vervaardigen van betonconstructies. ? Uno, P.J. ACI Materials journal, V. 95, no. 4, August 1998. ? ACI 308 R/01, Guide to Curing Concrete, 2001. ? Stutech rapport 7, Nabehandeling, 1987. Betoniek = Standaard + Vakblad Onderdeel van het Betoniek-abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! voor technologie en uitvoering van beton 3 2017 Schoonbeton op de bouwplaats Shanghai Tower  CO 2-opname beton  Meten milieuprestaties  Bijscholing 01-Cover.indd 1 06 -10- 17 14:31