auteur ir. Edwin Vermeulen Cement&BetonCentrum Modellen geven niet altijd goed beeld Nieuwe inzichten autogene krimp Dag van de Betontechnologie Op de Dag van de Betontechnologie heeft Ton van Beek een lezing gehouden over autogene krimp. Dit artikel sluit aan bij de inhoud van die lezing. 10 VAKBLAD I 1 2017 10_Autogene krimp.indd 10 20-03-17 16:20 Nieuwe inzichten Wat is autogene krimp? Onder autogene krimp van beton wordt verstaan: een meetbare afname van het volume van beton zonder invloed van buitenaf. Er is dus geen sprake van vochttransport naar buiten (uitdrogingskrimp) of van variatie in temperatuur (temperatuurkrimp). Auto­ gene krimp wordt veroorzaakt door voortgaande hydratatie van cement, plaats, waar uitdrogingskrimp van buiten naar binnen optreedt. Hierdoor is autogene krimp, in tegenstelling tot uitdrogings­ krimp, niet afhankelijk van de afmetingen van een betonelement en van de lucht­ vochtigheid. Verder neemt de autogene krimp toe bij toenemende druksterkte (afnemende wcf) van het beton, terwijl de uitdrogingskrimp juist afneemt bij toenemende druksterkte. Bovendien treedt autogene krimp veel sneller op dan uitdrogingskrimp. Hierdoor kan er minder spanningsrelaxatie (zie kader 'Kruip en spanningsrelaxatie') optre­ den. Ook de dikte van een constructie speelt bij uitdrogingskrimp een rol. Bij een dikke wand treedt er door span­ ningsrelaxatie minder en langzamer uitdrogingskrimp op dan bij een dunne wand. Als gevolg van deze verschillen kunnen er situaties ontstaan waarbij autogene krimp belangrijker is om te beschouwen dan uitdrogingskrimp. Zelfs bij lagere sterkteklassen kan autogene krimp relevanter zijn dan uitdrogingskrimp, vooral bij jong massabeton. Meetmethode Alhoewel in de Eurocode formules worden gegeven om de grootte van de autogene krimp en de uitdrogingskrimp te berekenen, ontbreekt het aan Europese testmethoden voor deze eigenschappen. Er wordt momen­ teel wel gewerkt aan een Europese testmethode voor het bepalen van de uitdrogingskrimp van beton. Waarschijnlijk zal deze norm in een infor­ matieve bijlage aanwijzingen gaan bevatten om ook de autogene krimp te meten, maar daarmee komt er dus nog geen formele uniforme test­ methode. En dat terwijl het schijnbaar om een eenvoudige proef gaat die qua opzet grotendeels lijkt op het meten van de uitdrogingskrimp met als grootste verschil dat het proefstuk voor autogene krimp juist ingepakt wordt om uitdroging te voorkomen. In de praktijk blijkt dat echter toch \ lastig te zijn. Er moet sprake zijn van perfecte isolatie en verder moet onder isotherme (constante temperatuur) omstandigheden worden gemeten. Daarnaast zou in principe direct na het verharden begonnen moeten worden met meten, terwijl het voor de uitdrogingskrimp geen probleem is 24 uur te wachten. Bij zeer jong beton gaat echter bleeding en het weer absorberen van bleedingwater de meting sterk beïnvloeden.\ Op basis van ringonderzoeken is door de betreffende Europese norm­ commissie geconcludeerd dat het nog te vroeg is hiervoor een norm op te stellen. Kruip en spanningsrelaxatie Kruip is de vervorming in de tijd onder continue belasting. In het geval van verhinderde krimp resulteert dit fenomeen in een afname van de spanning, wat relaxatie wordt genoemd. Denk bij relaxatie bijvoorbeeld aan een over een vaste afstand uitgerekt elastiek dat langzaam steeds slapper wordt. In het document CIRIA C660 (een richtlijn van de Engelse organisatie CIRIA voor de beheersing van scheurvorming in verhardend beton en waar onder andere naar verwezen wordt voor de werken van Rijkswater­ staat) [2] wordt uitgegaan van een reductie van de spanning door kruip \ met 35%, zowel voor kortetermijn­ als langetermijnspanningen. Op korte termijn is er weliswaar minder tijd voor kruip, maar kruip verloopt zowel bij jong beton als bij hogere temperaturen (afkoelend massabeton) snel\ ­ ler. Op langere termijn is er meer tijd voor spanningsreductie door kruip. Het exacte mechanisme achter kruip dat bij veel materiaalsoorten voor­ komt, is niet bekend. Het hangt waarschijnlijk samen met het inwendig verplaatsen van geadsorbeerd water of poriewater en/of herschikking van de gelstructuur. In een recent verschenen artikel [10] wordt kruip verklaard door het onder druk oplossen van CSH­gel en het vervolgens elders weer neerslaan. In standaardwerken over betontechnologie wordt het onderwerp autogene krimp meestal kort behandeld. Het is krimp veroor- zaakt door inwendige uitdroging bij voortgaande hydratatie van cement, die vele malen kleiner zou zijn dan de bekende (uitwendige) uitdrogingskrimp. Alleen bij hogesterktebeton zou autogene krimp groot genoeg zijn om mee te nemen in de beschouwing van de totale krimp. Uit de laatste inzichten blijkt echter dat autogene krimp in bepaalde situaties mogelijk ook bij lagere sterkteklassen niet zomaar kan worden genegeerd. waardoor de capillaire poriën uitdrogen. Omdat de hydratatieproducten een kleiner volume hebben dan het ongere­ ageerde cement en water, ontstaat er een onderdruk in de poriën en daardoor krimp van de cementmatrix. Bij autogene krimp blijft de massa van het beton gelijk, terwijl die bij uitdro­ gingskrimp daalt. Verder vindt autogene krimp uniform over de doorsnede 1 Elementen van de afzinktunnel van de Tweede Coentunnel, foto https://beeldbank. rws.nl/ Rijkswater- staat/ Aerophoto Schiphol 11 VAKBLAD I 1 2017 10_Autogene krimp.indd 11 20-03-17 16:20 Eurocode De Eurocode geeft een eenvoudige for­ mule om de grootte van de autogene krimp uit te rekenen als functie van de karakteristieke cilinderdruksterkte en de tijd: waarin: ?ca is de autogene krimpverkorting fck is de karakteristieke cilinder ­ druksterkte van beton na 28 dagen t is de tijd in dagen De volgens deze formule berekende autogene krimp is voor lage sterkteklas­ sen na een jaar, bij relatief dunne elementen, een factor 5 tot 10 kleiner dan de uitdrogingskrimp. Uit de in de Eurocode gegeven formules blijkt dat voor een C30/37 na zes maanden in de buitenlucht, de uitdrogingskrimp van een 1 m dikke wand slechts 28 m m/m en de autogene krimp 47 mm/m bedraagt. Voor deze wand is de uitdrogingskrimp na een maand minder dan 4 m m/m, terwijl de auto­ gene krimp dan al ruim 32 m m/m bedraagt. Hieruit blijkt dus zoals eerder gesteld dat autogene krimp inderdaad relevanter kan zijn dan uitdrogingskrimp. In figuur 2 worden deze twee vormen van krimp met elkaar vergeleken voor een C35/45, gebaseerd op de in de Eurocode gegeven relaties. Uitgangs­ punt is een wand van 0,7 m dik met eenzijdige uitdroging. Uit deze figuur blijkt duidelijk dat in de eerste maanden in de gegeven situatie uitdrogingskrimp nauwelijks een rol speelt in vergelijking met autogene krimp. Na een jaar zijn de uitdrogings­ krimp en de autogene krimp ongeveer even groot. Omdat de uitdrogings­ krimp echter veel trager verloopt, kan er hiervoor veel meer spanningsrelaxatie als gevolg van kruip plaatsvinden dan bij de snel optredende autogene krimp. Een deel van de autogene krimp treedt overigens op in het zeer jonge beton, 2 Vergelijking autogene krimp en uitdrogingskrimp in de tijd 3 Vergelijking krimp bij de verschillende modellen voor normaal beton krimp [µm/m] autogene krimp en uitdrogingskrimp - C35/45, 0,7 m dikke wand ouderdom [dagen] autogene krimp uitdrogingskrimp 0 10 20 30 40 50 60 700 50 100 150 200 250 300 350 400 krimp [µm/m] ouderdom [dagen] vergelijking modellen C35/45, wcf 0,45, CEM I 42,5 N Eurocode CIRIA alt. RILEM B4 RILEM B4s fib MC 2010 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 120,0 0 5 10 15 20 25 30 Formule 1 () ( ) ( ) ( ) = 6 0 ,5 ca ck 2,5 10 10 1 exp 0,2 tf t Formule 2 () ( ) = 0 ,15 ca 240 650 wbf tt Formule 3a ?? =+ ?? ?? + ?? au au 0 au 0 ( , \f [1 [ ] rt tttt Formule 3b ??  ???? wcf 0, 3\b r Formule 3c ?? ?? = ?? ?? ?? ?? w a au au,cem a / c wcf 6 0, 3\b r r Formule 3d ??  ???? au au ,cem rw wcf 0, 3\b 12 VAKBLAD I 1 2017 10_Autogene krimp.indd 12 20-03-17 16:20 waarbij er nog geen opbouw van spanning optreedt. De in de Eurocode gegeven formule houdt hiermee echter rekening en geeft alleen waarden die bijdragen aan spanningsopbouw bij verhindering van de vervorming [1]. Andere modellen Net als voor de berekening van de uitdrogingskrimp, de kruip en de elasticiteitsmodulus zijn er ook voor de autogene krimp diverse alternatieve modellen door onderzoekers opgesteld. In het navolgende worden een aantal daarvan beschreven. CIRIA In onderstaande formule wordt gegeven in CIRIA C660 [2] als alternatief voor de formule uit de Eurocode (hun model maakt hier overigens geen gebruik van maar volgt de Eurocode). Hierbij wordt aangegeven dat de Eurocode resulteert in waarden die op de langere termijn goed overeenkomen met de praktijk, maar minder met de zeer korte termijn die juist relevant is voor verhardings­ beheersing. CIRIA wijst hierbij op moge­ lijke zwelling in de zeer vroege fase bij water ­bindmiddelfactoren hoger dan 0,45. Deze zwelling wordt ook genoemd in [5]. Hierbij zou het gaan om de periode tussen een paar uur na aanmaak tot maximaal 20 uur na aan­ maak; de zwelling is vermoedelijk het gevolg van de vorming van ettringiet. waarin: ?ca(t) is de autogene krimpverkorting wbf is de water ­bindmiddelfactor t is de tijd in dagen Vanwege de onzekerheden in de voor­ spelling van de autogene krimp stelt CIRIA overigens voor de zwelling niet mee te nemen in het ontwerpproces. RILEM B4 Door RILEM is het navolgende model voor berekening van de autogene krimp opgesteld (model B4, 2015 [6]): waarin: ?au(t, t 0) is de autogene krimpverkorting tau is de halfwaardetijd voor de autogene krimp ?au? is de maximale autogene krimpverkorting t0 is de temperatuur gecorri­ geerde duur van de nabehan­ deling in dagen t is de temperatuur gecorrigeerde ouderdom in dagen gerekend vanaf einde nabehandeling a/c is de verhouding toeslag­ materiaal/cement (m/m) wcf is de water ­cementfactor De parameters ?au,cem , tau,cem en ra en de exponenten rt, r?a, r?w en rt w worden in een tabel gegeven als functie van de sterkteontwikkeling van het cement (normaal (32,5 R en 42,5 N), snel (42,5 R en hoger) en langzaam (32,5 N)). Voor normaal cement zijn deze waarden respectievelijk 210 · 10 ­6, 1,0, 1,0, ­4,5, ­0,75, ­3,5 en 3,0. Dit model is net als de overige modellen gebaseerd op portlandcement. RILEM B4s Er is ook een vereenvoudigd minder nauwkeurig model B4s, waarvoor niet de water ­cementfactor en het cement­ type maar alleen de gemiddelde cilinder­ druksterkte na 28 dagen ( fc) nodig is [6]: fib Model Code 2010 De fib Model Code 2010 [7] geeft onderstaande formule voor berekening van de autogene krimp op basis van de gemiddelde cilinderdruksterkte: waarin: ?cas(t) is de krimpverkorting fcm is de gemiddelde cilinderdruksterkte t is de tijd in dagen a as is een functie van de sterkte­ klasse van het cement: 800 voor 32,5 N, 700 voor 32,5 R en 42,5 N en 600 voor hogere sterkteklassen In figuur 3 worden genoemde model­ len met elkaar vergeleken voor een C35/45, afhankelijk van het model uit­ gaande van een 42,5 N cement en een water ­cementfactor van 0,45. Vergelijk Wat opvalt, is dat de Eurocode relatief lage waarden geeft. De modellen van RILEM en CIRIA geven de hoogste waar­ den, waarbij bij RILEM de krimp ook het snelste optreedt. Voor beide modellen, vooral voor het model van RILEM, wordt gesteld dat deze uitgebreid zijn gevalideerd. Uit meetgegevens in litera­ tuur lijkt ook te kunnen worden gecon­ cludeerd dat de in de Eurocode gege­ ven formule de autogene krimp te laag inschat. 4 Lekkage in een wand-vloer-aan- sluiting Formule 1 () ( ) ( ) ( ) = 6 0 ,5 ca ck 2,5 10 10 1 exp 0,2 tf t Formule 2 () ( ) = 0 ,15 ca 240 650 wbf tt Formule 3a ?? =+ ?? ?? + ?? au au 0 au 0 ( , \f [1 [ ] rt tttt Formule 3b ??  ???? wcf 0, 3\b r Formule 3c wr r ?? =+ ?? ?? + ?? au au 0 au 0 ( , \f [1 [ ] rt tttt Formule 3b ??  ???? wcf 0, 3\b r Formule 3c ?? ?? = ?? ?? ?? ?? w a au au,cem a / c wcf 6 0, 3\b r r Formule 3d ??  ???? au au ,cem rw wcf 0, 3\b = ?? 0, 3\b r Formule 3c ?? ?? = ?? ?? ?? ?? w a au au,cem a / c wcf 6 0, 3\b r r Formule 3d ??  ???? au au ,cem rw wcf 0, 3\b () ?? =+ ?? + ?? 1,73 1,73 au au 0 au 0 , [1 [ ] tt tt Formule 4b ??   ???? 1,03 6 c au 78,2 10 40f Formule 4c ??  ???? 0 ,27 c au 2, 26 40f Formule 5 () () () = + cm 2,5 0 ,6 casas cm 10 ( \f 1 exp 0,2 10 6 10 f tt f Formule 4a () ?? =+ ?? + ?? 1,73 1,73 au au 0 au 0 , [1 [ ] tt tt Formule 4b ??   ???? 1,03 6c au 78,2 10 40f Formule 4c Formule 4a () ?? =+ ?? + ?? 1,73 1,73 au au 0 au 0 , [1 [ ] tt tt Formule 4b ??   ???? 1,03 6 c au 78,2 10 40f Formule 4c ??  ???? 0 ,27 c au 2, 26 40f Formule 4a () ?? =+ ?? + ?? 1,73 1,73 au au 0 au 0 , [1 [ ] tt tt Formule 4b ??   ???? 1,03 6 c au 78,2 10 40f Formule 4c ??  ???? 0 ,27 c au 2, 26 40f Formule 5 cmf Formule 3a ?? =+ ?? ?? + ?? au au 0 au 0 ( , ) [1 [ ] rt tttt Formule 3c ?? ?? = ?? ?? ?? ?? au au,cem w a a / c wcf 6 0, 38 r r Formule 3a ?? =+ ?? ?? + ?? au au 0 au 0 ( , ) [1 [ ] rt tttt Formule 3c ?? ?? = ?? ?? ?? ?? au au,cem w a a / c wcf 6 0, 38 r r 13 VAKBLAD I 1 2017 10_Autogene krimp.indd 13 20-03-17 16:20 Invloed cement Op basis van de verklaring van het verschijnsel autogene krimp is er zowel een invloed van de sterkteklasse van het cement als van de cementsoort te verwachten. Beide hebben tenslotte invloed op de poriestructuur en op de snelheid van inwendig uitdrogen. Een sneller reagerend cement resulteert in versnelde uitdroging van de smallere capillaire poriën. Hierdoor is een snellere en hogere autogene krimp te verwachten, hetgeen ook door enkele onderzoekers wordt bevestigd [8, 9]. Het gaat hierbij echter om onderzoeken die al starten in de plastische fase, waarbij er bij een fijner cement meer chemische krimp zal optreden dan bij een grover cement. Hierdoor is het de vraag of het gemeten verschil relevant is voor de praktijk. Chemische krimp (krimp als gevolg van het feit dat de reactiepro­ ducten een kleiner volume hebben dan het oorspronkelijke cement en water) heeft in de verharde fase nauwelijks een afname van het volume van beton tot gevolg: er ontstaan extra poriën in het beton. In de plastische fase komt de chemische krimp echter wel volledig tot uiting in een afname van het volume. De in fib Model Code 2010 gegeven formule resulteert juist in een lagere autogene krimp bij een hogere sterkte­ klasse van het cement. Het RILEM B4 ­model geeft geen goed vergelijk­ bare resultaten tussen verschillende sterkteklassen bij gelijke water ­cement­ factor. De overige modellen houden geen rekening met de sterkteklasse van het cement. De Eurocode maakt geen onderscheid tussen de verschillende bindmiddelen. Er zijn echter aanwijzingen dat vliegas de autogene krimp verlaagt en dat slak en silica fume de autogene krimp ver­ hogen, al is er ook op dit punt geen consensus in de literatuur. Volgens de Ook in het geval van hogesterktebeton wijkt de in de Eurocode gegeven for­ mule, met uitzondering van de fib Model Code, duidelijk af van de overige modellen (fig. 5). Gezien de variatie in gehanteerde meet­ methoden en uitgangspunten kan er niet één model als meest betrouwbaar worden aangewezen, maar de vergelij­ king van de modellen geeft wel inzicht in de orde van grootte waarbinnen autogene krimp zou kunnen optreden. 5 Vergelijking krimp bij de verschillende modellen voor hogesterktebeton 1 Pyloonmoten Muiderbrug krimp (µm/m) ouderdom (dagen) vergelijking modellen C90/105, wcf 0,27, CEM I 42,5 R Eurocode CIRIA alt. RILEM B4 RILEM B4s FIB 2010 0,0 50,0 100,0 150,0 200,0 250,0 300,0 350,0 400,0 0 5 10 15 20 25 30 14 VAKBLAD I 1 2017 10_Autogene krimp.indd 14 20-03-17 16:20 relaties gegeven in [1] zou een port­ landvliegascement CEM II/B­V met 25% vliegas een 25% lagere autogene krimp hebben dan een vergelijkbare portland­ cement, terwijl een hoogovencement CEM III/B met 70% slak een 56% hogere autogene krimp zou hebben. Massabeton Bij massabeton treedt naast autogene krimp door de grote warmteontwikke­ ling gelijktijdig ook thermische krimp op. Vooral bij massabeton is autogene krimp daardoor een belangrijk aspect om mee te nemen in de berekeningen, ook bij lagere sterkteklassen. Autogene krimp wordt dan ook consequent mee­ genomen in rekenprogramma's voor verhardingsbeheersing. De in de Euro­ code gegeven formule lijkt de werkelijk­ heid zoals eerder besproken echter niet altijd correct weer te geven. Daar komt bij dat de formule gebaseerd is op beton op basis van portlandcement; beton op basis van hoogovencement resulteert mogelijk in meer autogene krimp dan uit de formule volgt. Een verder complicerende factor is dat bij hogere temperaturen de autogene krimp sneller zal verlopen, iets waarmee in veel modellen geen rekening wordt gehouden. Voorbeeld Als we met genoemde aspecten wel rekening houden en uitgaan van de meest ongunstige situatie vinden we aanzienlijk hogere waarden voor de autogene krimp dan aangegeven door de Eurocode. We nemen als voorbeeld weer een C35/45 op basis van hoog­ ovencement CEM III/B 42,5 N. We nemen verder als uitgangspunt een ouderdom van drie dagen, omdat dat in CIRIA C660 wordt aanbevolen voor de berekening van het risico op scheur­ vorming bij massabeton. Volgens de Eurocode is de autogene krimp dan 18 µm/m. Als we het RILEM B4­model nemen (volgens figu ur 4 bijna de worst­ casebenadering), moeten we niet rekenen met drie dagen maar met de voor de warmteontwikkeling gecorrigeerde ouderdom. Als we voor de eerste drie dagen uitgaan van een gemiddelde betontemperatuur van 35 °C in plaats van 20 °C en een C­waarde van 1,55, verloopt de sterkteontwikkeling ruim tweemaal sneller dan bij 20 °C. We moeten hierdoor rekenen met een (temperatuur gecorrigeerde) ouderdom van zeven dagen. De autogene krimp bedraagt dan 60 µm/m. Als we dit getal vervolgens nog verhogen met 56% vanwege de toepassing van hoogoven­ cement CEM III/B, komen we uit op een autogene krimp van 94 µm/m. Dit is ruim vijfmaal zo hoog als waar we vol­ gens de Eurocode rekening mee moeten houden! Bij dit voorbeeld past een piektemperatuur van 40 °C en een temperatuurdaling van 20 °C. Bij een thermische uitzet­ tingscoëfficiënt van het beton van 12 µm/m bedraagt de (niet­verhinderde) temperatuurkrimp 240 µm/m. De auto­ gene krimp op deze wijze berekend levert geen marginale bijdrage maar vormt bijna 30% van de totale krimp van het jonge beton. Dit komt qua grootte overeen met een temperatuur­ daging van 8 °C. Hier zal, als de autogene krimp daadwerkelijk zoveel groter is dan berekend volgens de Eurocode, goed rekening mee moeten worden gehouden om scheurvorming te voorkomen. ROK Volgens de Richtlijnen Ontwerpen Kunstwerken ROK 1.3 van Rijkswater­ staat [3] is de in de Eurocode gegeven formule voor de autogene krimp wel geschikt voor portlandcement maar niet voor hoogovencement. De formule zou de autogene krimp van hoogoven­ cement wezenlijk onderschatten, ook bij water­cementfactoren van 0,5. De autogene krimp moet daarom worden gemeten en in koelberekeningen wor­ den meegenomen. Dat meten is echter nog niet zo eenvoudig (zie kader 'Meetmethode'). Als men scheurvorming niet kan of wil voorkomen, kan de scheurvorming worden beheerst met behulp van wape­ ning. In de ROK wordt hiervoor verwezen naar CIRIA C660. Met de spreadsheets van CIRIA C660 (of het hierop 7 en 8 Screenshot van de app 'Mass concrete' 15 VAKBLAD I 1 2017 10_Autogene krimp.indd 15 20-03-17 16:21 Meer lezen Zie Betoniek 15/27 'Autogene krimp' [4] voor meer achtergrondinformatie over autogene krimp. gebaseerde Android ­programma Mass Concrete)( fig. 7 en 8) kan snel een indruk worden verkregen van de warm­ teontwikkeling van massabeton en de mogelijkheden om met wapening de scheurvorming te beheersen. De auto­ gene krimp wordt hierbij wel berekend op basis van de in de Eurocode gegeven formule, zodat het risico op scheurvorming mogelijk wat te laag wordt ingeschat. Anderzijds is dit model wel erg conservatief. Tot slot De Eurocode lijkt in bepaalde situaties te lage waarden te geven voor de auto­ gene krimp. Daarnaast vertoont beton op basis van hoogovencement mogelijk meer autogene krimp dan beton op basis van portlandcement. Indien dit het geval is moet hier met name bij massabeton rekening mee worden gehouden, ondanks de voordelen van hoogovencement ten aanzien van de temperatuurkrimp. Nader onderzoek is nodig om te beoordelen of het niveau van de autogene krimp daadwerkelijk hoger ligt dan aangegeven in de Euro­ code en of differentiatie naar cement­ soort nodig is. Tot dan zou veiligheids­ halve bij kritische werken met hogere waarden voor de autogene krimp kunnen worden gerekend. Literatuur 1 Properties of Concrete for use in Eurocode 2, CCIP ­029, The Concrete Centre, 2008. 2 CIRIA C660, Early age thermal crack control in concrete, Bamforth, CIRIA, 2007. 3 Richtlijnen Ontwerpen Kunst­ werken ROK 1.3, Rijkswaterstaat Technisch Document, 2 april 2015. 4 Betoniek 15/27, Autogene krimp, september 2012. 5 Significance of Tests and Properties of Concrete and Concrete ­Making Materials, Lamond et all, ASTM International, 2006. 6 RILEM draft recommendation: TC ­242 ­MDC multi ­decade creep and shrinkage of concrete: material model and structural analysis, Materials and Structures (2015) 48:753 ­770. 7 fib Model Code for Concrete Struc­ tures 2010, Ernst & Sohn, 2013. 8 Early ­Age Properties of Cement ­ Based Materials: I. Influence of Cement Fineness, ASCE Journal of Materials in Civil Engineering, 20 (7), 502 ­508, 2008. 9 Autogenous shrinkage measure­ ments on cement pastes: influence of w/c, cement fineness, C3A con­ tent, and superplasticizer dosage, Laboratório nacional de engenharia civil, Lisboa, 2010. 10 A dissolution ­precipitation mecha­ nism is at the origin of concrete creep in moist environments, The Journal of chemical physics 145, 054701, 2016. WWW.BETONLEXICON.NL BetonLexicon partners B etonverenigingKennispartner om op te bouwen Hét woordenboek voor de betonwereld op pc, tablet of smartphone Stopper betonlexicon Cement.indd 1 17-09-14 09:46 WWW.BETONLEXICON.NL BetonLexicon partners BetonverenigingKennispartner om op te bouwen Hét woordenboek voor de betonwereld op pc, tablet of smartphone Stopper betonlexicon Cement.indd 1 17-09-14 09:46 WWW.BETONLEXICON.NL BetonLexicon partners BetonverenigingKennispartner om op te bouwen Hét woordenboek voor de betonwereld op pc, tablet of smartphone Stopper betonlexicon Cement.indd 1 17-09-14 09:46 WWW.BETONLEXICON.NL BetonLexicon partners BetonverenigingKennispartner om op te bouwen Hét woordenboek voor de betonwereld op pc, tablet of smartphone Stopper betonlexicon Cement.indd 1 17-09-14 09:46 WWW.BETONLEXICON.NL BetonLexicon partners BetonverenigingKennispartner om op te bouwen Hét woordenboek voor de betonwereld op pc, tablet of smartphone Stopper betonlexicon Cement.indd 1 17-09-14 09:46 10_Autogene krimp.indd 16 20-03-17 16:21