BAND UITGAV E Augustus 2022 1117 BAND UITGAV E Snel, Sneller, Versneller! Over de eigenschappen en het toepassen van versnellers in beton Betoniek Standaard 17-11.indd 1 21-07-22 15:27 2 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 Snel, Sneller, Versneller! Bouwprojecten lopen eerder uit de planning dan dat ze voorlopen. Dit is een van de vele redenen waarom het altijd weer sneller moet. Het zal je niet verbazen dat een betontechnoloog geregeld ook wel eens de vraag krijgt of beton niet sneller hard kan worden. Een betontechnoloog heeft daarvoor een kist vol met gereedschappen. Eén daarvan is het toepassen van de hulpstof versneller. In deze Betoniek zetten we een aantal zaken op een rij over die versnellers. De scope van deze Betoniek beperkt zich tot versnellers voor normaal beton. Versnellers voor bijvoorbeeld spuitbeton worden niet besproken. HET VERSNELLEN VAN BETON De reden om beton te versnellen kan divers zijn. In de basis heeft het te maken met het besparen van tijd. Een bekend voorbeeld is het aanbrengen van een monolithische betonvloer die men sneller na het storten wil kunnen afwerken en vlinderen. Of het stor - ten van beton in een hoge bekisting waarbij de bekistingsdruk moet worden beperkt. In beide voorbeelden gaat het over het beheer - sen en versnellen van de terugloop ver - werkbaarheid (open tijd) en het opstijfge - drag van betonspecie. Een andere insteek is het versnellen van de vroege sterkteontwikkeling van beton, bij- voorbeeld om een bouwdeel eerder te kun- nen ontkisten en/of belasten. Dit kan nodig zijn om een geplande bouwsnelheid te reali- seren. Ook kan ermee bespaard worden op bekistingsmateriaal doordat dit vaker kan worden ingezet. Dat is de reden dat beton in de prefab-betonindustrie vaak ook wordt versneld, waarbij een mal dagelijks of zelf meerdere keren per dag kan worden gebruikt. Vaak wordt het versnellen van het opstijfge - drag of de vroege sterkteontwikkeling op conventionele wijze gestuurd. Denk hierbij aan het toepassen van een jner en sneller cement zoals een CEM I 52,5 R, het verlagen van de water-cementfactor of het verhogen van de verhardingstemperatuur door te ver - warmen. Hierbij moet worden opgemerkt dat versneld verharden ten koste kan gaan van de eindsterkte. De theorie hierachter is dat bij een snellere verharding in het cementsteen een grovere, minder geor - dende microstructuur ontstaat met een lagere eindsterkte tot gevolg. Betoniek Standaard 17-11.indd 2 21-07-22 15:27 3 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 CATEGORIEËN VERSNELLERS Er kan onderscheid worden gemaakt tussen twee typen versnellers: bindingsversnellers of verhardingsversnellers. Een bindingsversneller verkort de dormante periode van een cement. De dormante peri- ode is de rustende periode in de reactie van cement met water, waarbinnen we beton kunnen transporteren en verwerken. Een toepassing is bijvoorbeeld het versnellen van het opstijfgedrag van beton en daarmee het beperken van de bekistingsdruk bij een hoge wand tijdens het storten. Er kan dan eventueel een hogere stort- en stijgsnelheid worden gerealiseerd. Een verhardingsversneller versnelt de vroege sterkteontwikkeling van beton. Dit vindt zijn toepassing in het eerder ontkisten en/of belasten van een beton- constructie. Versnellen van de verharding vraagt een extra inspanning en daarmee ook extra kos - ten. Ook de milieukosten (MKI) en de CO- voetafdruk stijgen door het verwarmen of de inzet van CEM I 52,5 R. Als alternatief voor het verwarmen of de inzet van CEM I 52,5 R kan een versneller als hulpstof worden toegepast. Versnellers zijn al langer beschikbaar maar worden nog niet breed toegepast. Een versneller kan de ver - harding van beton in combinatie met con- ventionele maatregelen een extra duw in de rug geven. Een versneller kan ook worden ingezet om conventionele maatregelen af te bouwen. Daarmee kan hij bijdragen tot het verlagen van de CO-voetafdruk van beton. Dit laatste heeft versnellers recent opnieuw in de belangstelling gebracht. Op basis van hun werking zijn versnellers onder te verdelen in twee categorieën. 1 Sandwich gevel- elementen waar - bij versnellers zijn toegepast om de sterkte - ontwikkeling te bevorderen, zodat de latere opstortnok dezelfde dag kon worden aangebracht Betoniek Standaard 17-11.indd 3 21-07-22 15:27 4 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 Warmteontwikkeling De werking van een versneller kan inzichte- lijk worden gemaakt door de warmteontwik - keling van een mortel of beton in de tijd te registreren. De hoeveelheid warmte die vrij- komt, is immers een maat voor de hoeveel- heid gereageerd cement. En dat heeft weer een relatie met de sterkteontwikkeling. Anders gezegd: meer geregistreerde warmte meer verhard cement meer sterkte Figuur 2 geeft schematisch het verschil in gedrag weer van de twee typen versnellers. In de graek is de warmteontwikkeling (Q) uitgezet tegen de tijd (t). Bij de bindingsver - sneller (groene lijn) zien we dat de warmte - ontwikkeling eerder start in de tijd ten opzichte van de referentie (rode lijn). De dormante periode is korter. De hellingshoek van de warmteontwikkeling (groene lijn) is wel gelijk aan de referentie. Dus de uiteinde - lijke reactie van het cement wordt wel ver - vroegd maar niet versneld. Bij een verhardingsversneller (blauwe lijn) is de dormante periode gelijk aan de refe - rentie. Maar hier verloopt de warmteontwik - keling onder een steilere hellingshoek. Dus de reactie van het cement is versneld, maar niet ver vroegd. Er is daarmee in theorie geen nadelig eect op het behoud verwerk - baarheid (open tijd). Beide typen versnellers zullen uiteindelijk leiden tot een eerdere ontwikkeling van vroege sterkte ten opzichte van de referentie. Figuur 2 is een schematische weergave. In de praktijk zal het verschil tussen een verhar - dingsversneller en bindingsversneller niet zo scherp worden teruggevonden. Ook een als verhardingsversneller gecategoriseerde ver - sneller kan in de praktijk van invloed zijn op het behoud verwerkbaarheid van beton. Theorieën Hoe de hydratatie van cement verloopt is nog niet volledig begrepen. Dat geldt zeker voor de dormante periode. Over de dormante peri- ode is al decennia discussie en controverse Warmteontwikkeling Q [Joule] Dormante periode referentie verhardingsversneller bindingsversneller Tijd t [uren] 2 Schematische weergave typen versnellers Betoniek Standaard 17-11.indd 4 21-07-22 15:27 5 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 en er zijn hier voor meerdere theorieën opge- steld. Een gevestigde theorie is de barrière - theorie die er van uitgaat dat tijdens de dor - mante periode er een barrière rond de cementkorrels wordt gevormd, die het in oplossing gaan van de klinkermineralen belemmert. Een recentere hypothese die ingaat tegen de barrièretheorie is de geoche - mische oplossingstheorie. De geochemische oplossingstheorie wint aan momentum en lijkt een betere verklaring te geven voor gevonden data uit experimenteel onderzoek. Hoe de werking van plasticeerders, vertra- gers en versnellers passen binnen deze the - orieën is onderdeel van de zoektocht. Voor versnellers zijn de grote lijnen bekend op basis van experimenteel onderzoek. Daar - over nu meer. VERSNELLERS EN HUN WERKING Portlandcement Het meeste onderzoek aan versnellers is uit - gevoerd in combinatie met portlandcement of gelijkwaardig. Een belangrijk deel van de in de markt beschikbare versnellers werkt dominant op het portlandcementklinkeraan- deel van cement. De meeste versnellers komen dus het beste tot hun recht in combi- natie met een CEM I- of CEM II-cement. Portlandcementklinker is in hoofdzaak opgebouwd uit vier klinkermineralen: ? tricalciumsilicaat (CS) ? dicalciumsilicaat (CS) ? tricalciumaluminaat (CA) ? tetracalciumaluminaatferriet (CAF) De belangrijkste van deze vier klinkermine - ralen zijn CS en CA. Het CA is, samen met sulfaatverbindingen uit de gipsfamilie, mede verantwoordelijk voor het bindingsgedrag van een cement. Het CS levert de grootste bijdrage aan de vroege sterkteontwikkeling van cement. Aangenomen wordt dat bindingsversnellers vooral van invloed zijn op het CA en de reac - tie tussen CA en gips. En dat verhardingsver - snellers de reactie van CS versnelt. Voor meer achtergrondinformatie over cement- en klinkermineralogie zie Betoniek 14-08 ? 'Heet gebakken' en Betoniek 14-11 ? 'Fijn gemalen'. Er is veel proefonder vindelijk onderzoek gedaan naar de eectiviteit en werking van versnellende hulpstoen in combinatie met op laboratoriumschaal geproduceerd zui- vere CS klinkermineraal of portlandcement. Oplosbare zouten Er is onderzoek gedaan naar goed oplosbare zouten op basis van alkali- en aardalkalime - talen zoals kalium, calcium, barium en natrium. Bij deze zouten spelen zowel het anion (negatief geladen ion) als het kation (positief geladen ion) een rol bij de versnel- ling van cement. Uit onderzoek, waarbij warmteontwikkeling in de tijd is gemeten, komt naar voren dat twee- en driewaardige kationen zoals mag- nesium, barium en calcium eectiever ver - 3 Warmteontwikkeling in de tijd. Vergelijk versnellende anionen in combinatie met referentie (control) (Bron: Wilding C.R., Cement Concr Res 1981L14:185-97) Warmteontwikkeling Q [joule] Tijd t [uren] Br CI SCN NO 3 Control ? ? ? ? Betoniek Standaard 17-11.indd 5 21-07-22 15:27 6 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 snellen dan eenwaardige kationen zoals kalium en natrium. Uit onderzoek naar de anionen (g. 3) blijkt dat halogenen (chloor (Cl ) en broom (Br )) alsook thiocyanaat (SCN ) en nitraat (NO ) de reactie van CS en cement kunnen ver - snellen. Op basis van empirisch onderzoek is een verdeling te maken naar eectiviteit van versnellen (van links naar rechts neemt de eectiviteit af): kation calcium (Ca +) > strontium (Sr +) > barium (Ba +) > kalium (K +) > natrium (Na +) anion broom (Br ) chloor (Cl ) > thiocyanaat (SCN ) > nitraat (NO ) > perchloraat (ClO 4 ) Op basis van het voorgaande kun je herlei- den dat bijvoorbeeld de combinatie calcium en chloor een heel eectieve versneller kan opleveren. Dat blijkt in de praktijk ook zo te zijn. Calciumchloride is misschien wel de meest eectieve versneller voor portlandce - ment. En overigens ook berucht vanwege er varingen uit het verleden met betonschade als gevolg van chloride-geïnitieerde wape - ningscorrosie. Tegenwoordig is deze ver - sneller niet meer toegestaan in met staal gewapende betontoepassingen. Chloridevrije alternatieven zouden calcium- thiocyanaat of calciumnitraat kunnen zijn. Beide versnellers zijn dan ook commercieel en genormeerd volgens EN 934-2 als ver - sneller beschikbaar. Vaak worden deze zou- ten als een oplossing in water met gehalten tussen 25 en 50 massaprocent gedoseerd. Nieuw type versneller: kiemwerking Versnellers zijn het meest eectief bij lagere temperaturen. Dit geldt ook voor een relatief nieuw type versneller die gebruikmaakt van een aloud principe van kiemwerking (see- ding). Deze versneller bestaat uit een sus - pensie van kunstmatig gemaakte en zeer jne calciumsilicaathydraat (CSH)-deeltjes. CSH is het reactieproduct van cement met water dat zorgt voor de sterkteontwikkeling. Door het toevoegen van kunstmatig gemaakt, zeer jn, CSH ontstaat een groot speciek opper vlak, dat de groei van nieuwe hydratatieproducten tijdens het verharden van cement bevordert. De groei en de opbouw van de cementsteenstructuur gaat daardoor sneller en beter. Een tweede eect is dat met de CSH-kiemen wordt voorkomen dat er zich een afsluitende laag (barrière - theorie) vormt rond de cementkorrels, waardoor de oplosbaarheid van cement niet wordt belemmerd. Met kiemwerking wor - den zowel de binding als de verharding van cement versneld. Dit type versneller is com- mercieel en genormeerd volgens EN 934-2 en is als verhardingsversneller beschikbaar. Hoogovencement Voor hoogovencement zijn er genormeerd volgens EN 934-2 en commercieel (nog) geen versnellers beschikbaar. Dit is ook las - tig omdat EN 934-2 voorschrijft hulpstoen te toetsen op basis van CEM I-cement. Des - ondanks zijn er buiten de hulpstoennorm initiatieven om met toevoegingen ook hoog- ovencement te versnellen. Zo komt uit allerlei onderzoek naar voren dat natriumsulfaat de vroege sterkte van hoog- ovenslak houdende cementen kan versnel- len. Volgens de literatuur komt dit enerzijds door een versnelling van de reactie van het CS-klinkermineraal uit het klinkeraandeel, anderzijds door een versnelling van de reac - tie van de hoogovenslak door een verhoogde pH van het poriënwater. Hierdoor wordt mogelijk de oplosbaarheid van de hoog- ovenslak bevorderd. Het zal niet verbazen Betoniek Standaard 17-11.indd 6 21-07-22 15:27 7 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 dat ook hier de exacte werking nog niet vol- ledig is begrepen. Er kleeft ook een risico aan natriumsulfaat. Het natriumkation telt mee voor de NaOeq- balans van beton. Dit kan een beperking geven op de toepasbaarheid, wanneer vol- daan moet worden aan regelgeving voor ASR-bestand beton volgens CUR-Aanbeve- ling 89. Ook kan bij te hoge doseringen met oog op het sulfaatgehalte het risico op secundaire ettringiet (DEF) worden gepro- moot. Dit risico speelt met name bij hoge portlandcementklinkergehalten. Bindings- of verhardingsversneller Of een versneller een bindings- of verhar - dingsversneller is, is niet altijd eenduidig. Wanneer je bijvoorbeeld kijkt naar guur 3 zie je bij de cur ve van het chloridekation, dat deze zowel een kortere dormante periode lijkt aan te geven als ook een steilere tempe - ratuurontwikkeling ten opzichte van de referentie (Control). Van calciumchloride is bekend dat deze zowel de binding als de verharding versnelt. Als je een versneller aan de norm wilt toet - sen, is het belangrijk te weten of je van doen hebt met een verhardingsversneller of een bindingsversneller. Dit bepaalt aan welke criteria een versneller moet worden getoetst. Daarover nu meer. VERSNELLERS VOLGENS EN 934-2 De denitie en de eisen waaraan een hulp- stof moet voldoen, staat beschreven in de normenserie EN 934 'Hulpstoen voor beton, mortel en injectiemortel'. Deel 2 van deze serie gaat over hulpstoen voor beton en de denities en eisen van onder andere versnellers. Hierbij worden hulpstoen getoetst op basis van CEM I. EN 934-2 maakt ook onderscheid tussen een verhardingsversneller of een bindingsver - sneller. Op het technisch informatieblad van een leverancier kun je lezen met welke cate - gorie versneller je van doen hebt. Vaak met het kenmerk T6 bij een bindingsversneller of T7 in geval van een verhardingsversneller. Deze kenmerken T6 of T7 verwijzen respec - tievelijk naar tabel 6 of 7 uit EN 934-2 (g. 4). In deze tabel staan de eisen voor versnellers. Bij een bindtijdversneller moet bijvoorbeeld de bindtijd ten minste 40% worden versneld bij 5 °C. Bij een verhardingsversneller moet de vroege druksterke ten minste 30% hoger liggen na 48 uur bij 5 °C verhardingstempe - ratuur dan de referentie. Ook is binnen de eisen aandacht voor het eerdergenoemde mogelijke verlies van druksterkte op 28 dagen ten opzichte van een referentiebeton. Voor alle hulpstoen, dus ook versnellers, moet het gehalte chloriden en alkaliën wor - den vermeld naast het potentieel risico op corrosiegedrag. Risico corrosie Met betrekking tot het risico op corrosie staat in deel 1 van EN 934 een lijst met che - mische stoen die geen risico vormen met betrekking tot corrosie. Aanvullend is er een lijst met stoen waar geen aanvullend onderzoek voor nodig is, maar die moeten worden vermeld. In geval van versnellers betreft dit nitraat en thiocyanaat. Wanneer in een hulpstof chemische stoen worden toegepast die niet op de lijsten van EN 934-1 vermeld staan, moet het risico op corrosie worden getoetst volgens een genormeerde methode (EN 480-14). Indien een hulpstof niet aan de voorgaande eisen voldoet, is deze niet toegestaan voor gewapend of voorgespannen beton. Testen versnellers De norm geeft een richting voor de minimale prestatie van een versneller. Maar geen informatie over de feitelijk te verwachten Betoniek Standaard 17-11.indd 7 21-07-22 15:27 8 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 versnellende prestatie. Ook het technisch informatieblad van een leverancier geeft deze informatie vaak niet. Dat maakt de keuze voor een versneller lastig. Om tot een juiste keuze te komen, zul je moeten testen. Meten is weten. Het onderzoek kan bestaan uit een voor verkenning op basis van mortel. Voordeel van mortel is dat met een beperkte inspanning er een brede variantenstudie kan worden uitgevoerd. Een selectie van meest belovende varianten wordt aansluitend op basis van beton aan de tand gevoeld. En het beste mengsel daaruit kan promoveren naar de praktijk. VERSNELLERVOORVERKENNING A AN MORTEL Een voor verkenning aan mortel is een onderzoek aan een mengsel van zand, cement en water. Eventueel, naast de ver-sneller, aangevuld met ander hulpstoen zoals een superplasticeerder. De mortel kan een normmortel zijn met normzand vol- gens EN 197-1 of een van praktijkbeton afgeleide mortel met praktijkzand. Afhankelijk van het doel maak je een meet - plan voor de mortels. Is het doel het optimali- seren van de vroege sterkteontwikkeling, dan kun je de druksterkte in de tijd meten aan mortelprisma's. Is het doel het versnellen van het bindingsgedrag, dan kan verwerkbaar - heid in de tijd worden gemeten als spreidmaat of eventueel een Vicat-meting aan mortel. Voorafgaand kan een eerste schifting plaatsvinden door de temperatuurontwik - keling van testmortels te meten in de eerste 12 tot 36 uur onder semi-adiabatische bewaaromstandigheden (zie kader 'Meten semi-adiabatische temperatuur - ontwikkeling'). 4 Tabellen versnellers EN 934-2 Tabel 6 uit EN 934-2 ? Specieke eisen voor binding versnellende hulpstofen (bij gelijke consistentie) NR. EIGENSCHAP REFERENTIE MORTEL/BETON TEST METHODE EISEN 1 Begin binding EN 480-1 mortel EN 480-2 bij 20°C: test mengsel 30 min bij 5°C: test mengsel 60% van referentie mengsel 2Druksterkte EN 480-1 referentie beton I EN 12390-3 Op 28 dagen Test mengsel 80% referentie mengsel Op 90 dagen Test mengsel Test mengsel op 28 dagen 3 Luchtgehalte vers beton EN 480-1 referentie beton I EN 12350-7 Test mengsel 2% volume bovenop referentie mengsel tenzij anderzijds vermeld door leverenancier Tabel 7 uit EN 934-2 ? Specieke eisen voor verharding versnellende hulpstofen (bij gelijke consistentie) NR. EIGENSCHAP REFERENTIE MORTEL/BETON TEST METHODE EISEN 1 Druksterkte EN 480-1 referentie beton I EN 12390-3 Bij 20°C en op 24 uur: Test mengsel 120% referentie mengsel Bij 20°C en op 28 dagen: Test mengsel 90% referentie mengsel Bij 5°C en op 48 uur: Test mengsel 130% referentie mengsel 2 Luchtgehalte vers beton EN 480-1 referentie beton I EN 12350-7 Test mengsel 2% volume bovenop referentie mengsel tenzij anderzijds vermeld door leverenancier Betoniek Standaard 17-11.indd 8 21-07-22 15:27 9 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 Als voorbeeld noemen we een onderzoek waarbij is gekeken naar verhardingsver- snellers in combinatie met CEM III/A 42,5 N. Dit onderzoek is uitgevoerd op basis van normmortel. Getoetst zijn drie versnellers die alle drie zijn gedoseerd met een gelijk vaste-stof-gehalte van 0,9% ten opzichte van het cementgewicht. Als eerste is de semi-adiabatische tempera- tuurontwikkeling van de mortels bepaald (g. 5). Meteen is duidelijk dat de CSH-dis - persie de meeste potentie heeft. Voor de volledigheid is van alle mortels ook de vroege sterkte bepaald (g. 6). Ook hier loopt de CSH-dispersieversneller duidelijk voor. Het beeld van de druksterkte is consis - Tabel 7 uit EN 934-2 ? Specieke eisen voor verharding versnellende hulpstofen (bij gelijke consistentie) NR. EIGENSCHAP REFERENTIE MORTEL/BETON TEST METHODE EISEN 1 Druksterkte EN 480-1 referentie beton I EN 12390-3 Bij 20°C en op 24 uur: Test mengsel 120% referentie mengsel Bij 20°C en op 28 dagen: Test mengsel 90% referentie mengsel Bij 5°C en op 48 uur: Test mengsel 130% referentie mengsel 2 Luchtgehalte vers beton EN 480-1 referentie beton I EN 12350-7 Test mengsel 2% volume bovenop referentie mengsel tenzij anderzijds vermeld door leverenancier 5 Temperatuurontwikkeling van verschillende versnellers t.o.v. een referentie (semi-adiabatisch) (Bron: ENCI) Semi-adiabatische temperatuurontwikkeling Temperatuur [C] Tijd [uren] 50 45 35 30 25 20 0 612 1824 Referentie Natriumsulfaat Calciumnitraat CSH-dispersie 6 Druksterkteontwikkeling bij 20 °C van verschillende versnellers t.o.v. een referentie (Bron: ENCI) Prismadruktesterkte in de tijd Prismadruktesterkte [N/mm 2] Tijd [uren] 30 25 20 15 10 5 0 16 20 2448 28,1 22,1 17,0 10,6 14,1 8,0 10,9 5,8 Referentie 30 °C CSH-dispersie Referentie Natriumsulfaat Calciumnitraat Betoniek Standaard 17-11.indd 9 21-07-22 15:27 10 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 tent met de gemeten semi-adiabatische temperatuurontwikkeling. Het mortelonderzoek is uitgevoerd bij 20 °C. In guur 6 zijn voor een vergelijking van het eect van het toevoegen van warmte ook resultaten opgenomen van een referentie- mortel verhard bij 30 °C (+10 °C). Of de CSH-dispersie de beste keus is, hangt ook af van de kostprijs vertaald naar een kuub beton. In dit geval is uitgegaan van dezelfde dosering op basis van vaste stof. Misschien kan een andere versneller met een hogere dosering, maar voor lagere kost - prijs, de prestatie evenaren. Dan is deze ver - sneller misschien wel een betere keus. GESCHIK THEIDSONDERZOEK BETON De beste opties uit het mortelonderzoek wat betreft prestatie en prijs, kunnen worden opgeschaald naar een geschiktheidsonder - zoek met beton. De aandachtspunten binnen een geschiktheidsonderzoek hangen af van het doel dat wordt nagestreefd. In geval van het versnellen en optimaliseren van de terugloop van verwerkbaarheid of het opstijfgedrag, zal de focus liggen op het meten van het verloop van deze verwerk - baarheid in de tijd. Dit kan door het meten van bijvoorbeeld de zetmaat. Een manier om het opstijfgedrag van beton te meten is door middel van een Humm-sonde (g. 7). Deze methode is opgenomen in NEN 2743 'Opper - vlak van monolithisch afgewerkte beton- vloeren' Bijlage B. De Humm-sonde is ook geschikt om het opstijfgedrag op locatie te monitoren. Het geschiktheidsonderzoek naar de sterkteontwikkeling van jong beton gaat in principe met het opzetten van een rijpheid- ijkgraek. Dit kan initieel op laboratorium- schaal. Het grote voordeel van een rijpheid- ijkgraek is, dat er een basis ligt om de sterkteontwikkeling van jong beton in functie van de seizoenen te voorspellen. In geval van betonmortel is het aan te raden ook de verwerkbaarheid in de tijd te meten als onderdeel van het geschiktheidsonder - zoek. BETON EN VERSNELLERS IN DE PR AK TIJK De eigenschappen van cement zoals ver - werkbaarheidsduur en vroege sterkte wor - den, met of zonder versneller, beïnvloed door de betonspecie- en omgevingstempe - ratuur. Het werken met versnellers geopti- maliseerde betonsamenstellingen vraagt in de praktijk een continue monitoring. Voor de sterkteontwikkeling is dit het een- voudigst door een gemaakte rijpheid-ijkgra- ek frequent te toetsen met controlekubus - sen. En door de prestatie van de betonsamenstelling op het werk te monito- ren met een rijpheidsmeting in de bekisting. Indien nodig kan dan de betonsamenstelling worden aangepast. Bijvoorbeeld een hogere dosering versneller in de herfst. Een aange - paste dosering versneller vereist wel een nieuwe rijpheid-ijkgraek. 7 Humm-sonde Betoniek Standaard 17-11.indd 10 21-07-22 15:27 11 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 Het monitoren van de terugloop van ver- werkbaarheid of opstijfgedrag van beton om de bekistingsdruk te beheersen, moet op het werk worden gedaan. Dit kan op basis van de eerdergenoemde Humm-sonde. Bij betonmortel is het belangrijk om het behoud verwerkbaarheid in de gaten te hou- den. Zeker in combinatie met versnellers. Elke versneller, ook een verhardingsver - sneller, kan een negatieve invloed hebben op het behoud van de verwerkbaarheid. Dit kan ten koste gaan van de beschikbare rijtijd naar de bouw of de gevraagde verwerkings - tijd op de bouw. Het kan wenselijk zijn een versneller pas op het werk te doseren. Het beton van de betoncentrale is dan gecorri- geerd voor het extra water dat op de bouw meekomt met de versneller, zodat de ont - werp water-cementfactor van de betonsa- menstelling wordt gerespecteerd. TOT SLOT In deze Betoniek zijn we in de wondere wereld gedoken van de versnellende hulp- stof. Hierbij hebben we kunnen zien dat er een breed scala aan versnellende hulpstof - fen bestaat. En dat het eectief inzetten van versnellers in de praktijk het nodige onder - zoek vraagt, vooraf en ook in de praktijk. Waar versnellers nog niet breed worden toegepast, heeft het verlagen van de milieu- last van beton versnellers opnieuw in de belangstelling gebracht. METEN SEMI-ADIABATISCHE TEMPER ATUURONTWIKKELING Een eenvoudige manier om de temperatuurontwikkeling van mortel in de tijd te meten voor onderzoeksdoeleinden, is de semi-adiabatische methode. Het verharden van de mortel vindt plaats in een geïsoleerde mal of meetcel (foto 8). Met een tem- peratuurlogger of rijpheidscomputer wordt de temperatuur in de tijd geregistreerd. Bij deze methode is er enige temperatuuruit - wisseling met de omgeving. Wanneer de omstandigheden zoals omgeving (geklimatiseerd) en meetcel steeds hetzelfde zijn, is deze methode geschikt voor een vergelijkend onderzoek. Er is een Europese norm EN 12390-14 op basis waarvan de methode getoetst en geoptimaliseerd kan worden. 8 Geïsoleerde mal voor meting semi-adiabati- sche tempera - tuurontwikke- ling Betoniek Standaard 17-11.indd 11 21-07-22 15:27 12 AUGUSTUS 2022 STANDA ARD 17 11 BETONIEK = STANDAARD + VAKBLAD Onderdeel van het Betoniek-abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakbladverschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! BETONIEK = STANDAARD + VAKBLAD Onderdeel van het Vakblad VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON V A K B L A D 2 2022 Hoogstandje achter Amsterdam Centraal GEOPOLYMEERBETON ? VERSNELLERS IN BETON INTERVIEW JAN TOL ? ROK 2.0 ? BETONPRIJS BV 2-2022 COVER.indd 1 23-06-22 14:07 Literatuur? Lea's Chemistr y of cement and concrete, Fourth edition. ? NEN 2743 'Opper vlak van monolithisch afgewerkte betonvloeren'. ? Accelerating admixtures for concrete, Sintef, 2007. ? NEN-EN 934: Hulpsto en voor beton, mortel en injectiemortel Deel 1: Algemene eisen. Deel 2: De nities, eisen, conformiteit, markering en aanduiding. ? EN 12390-14 ' Testing hardened concrete' ? Part 14: Semi-adiabatic method for the determination of heat released by concrete during its hardening process. ? Brochure Master X-Seed, MBCC Group. ? Advances in understanding hydration of Portland cement, K.L. Scrivener, P. Juilland, P.J.M. Monteiro, Cement and Concrete Research 78, 2015. ? Mechanisms of enhancement in early hydration by sodium sulfate in a slagcement blend Jiayi Fua. Adele M. Jonesa, Cement and Concrete Research 135, 2020. Lidmaatschap Kijk voor meer informatie over onze lidmaatschappen op www.betoniek.nl/lidworden of neem contact op via lezers- ser vice@aeneas.nl of 073 205 10 10. Voorwaarden Je vindt onze algemene voorwaarden op www.betoniek.nl/algemene- publicatievoorwaarden-betoniek. Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenwoordigd: BAM Infraconsult, Betonhuis, ENCI, SKG-IKOB, TNO, Van Wijnen en IJB Groep. Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE 's-Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Lezersservice T: 073 205 10 10 E: lezersser vice@aeneas.nl Vormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie T: 073 205 10 27 E: betoniek@aeneas.nl Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslis- singen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belang- hebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2022 ISSN: 2352-1090 KENNISDELING VIA BETONIEK, DANKZIJ ONZE PARTNERS Betoniek Standaard 17-11.indd 12 21-07-22 15:27